الناز عباسیان
خانه‌های زیبا و تاریخی که به‌دست معماران زبده ساخته شده‌اند در تهران کم نیستند. در این میان خانه‌هایی هم هستند که این معماران برای خود با سلیقه و مهارت‌های خاص ساخته و طراحی کرده‌اند. خانه استاد حسین لرزاده یکی از این سراهاست که گوشه‌گوشه آن، ذوق هنری و قریحه معماری صاحبش را فریاد می‌زند؛ معمار مشهور معاصر که آثار نفیسش در جای‌جای ایران به یادگار مانده و محلی برای آشنایی نسل جوان با میراث معماری ایرانی -اسلامی است. در صفحه گردشگری این هفته با ما همراه باشید تا با هم در اتاق‌های خانهموزه استاد حسین لرزاده و جاهای دیدنی آن گشتی بزنیم. گرچه در این شرایط بحرانی شیوع ویروس کرونا و توصیه به خانه ماندن، رفتن به این موزه امکان‌پذیر نیست، اما ما برای شما پیشنهاد جالبی داریم و آن هم بازدید مجازی از این موزه است. می‌پرسید چطور؟ خیلی راحت شما می‌توانید سری به سایت ما بزنید و با یک کلیک روی دکمه نمایش تصویر موزه، این خانه زیبا را تماشا کنید و لذت ببرید. همچنین می‌توانید کیوآرکد کنار صفحه را با تلفن همراه خود اسکن و این بازدید مجازی را شروع کنید. با ما همراه باشید تا شما را با دیدنی‌های منحصربه‌فرد این خانهموزه بیشتر آشنا کنیم.
رسالت خانهموزه لرزاده
برای رفتن به خانهموزه لرزاده باید خودمان را به خیابان شریعتی و کوچه سخن برسانیم؛ جایی که خانه آجری ساده‌ای از داخل بوستان کوچک جلوه‌گری می‌کند؛ بوستانی که حیاط خانه استاد لرزاده است و مقابل آن می‌توان دسترنج این معمار چیره دست که حدود 50سال محل زندگی خاندان لرزاده بوده را تماشا کنیم. در واقع حیاط خانه با این پارک- که به نام لرزاده است- یکپارچه شده است. بنابراین هیچ‌گونه محدودیتی برای ورود به محوطه حیاط خانه وجود ندارد؛ حیاطی باصفا که یک حوض مستطیل شکل بزرگ به همراه نیمکت‌های دور حوض، صفای آنجا را چندبرابر کرده است. اگر شرایط فراهم شد و سری به این خانهموزه زدید، می‌توانید روی این نیمکت‌ها بنشینید و از حیاط و نمای بیرونی خانه لذت ببرید. این ساختمان در 2طبقه و نیم بنا شده و نمای بیرونی آن با آجرهای سه‌‌سانتی تزئین شده است. البته معماری و نمای خارجی ساختمان خانهموزه خیلی متفاوت و تاریخی نیست و بیشتر شبیه خانه‌های قدیمی شهر تهران است. شاید هم بسیاری از ما، در گذشته در خانه‌های قدیمی این‌چنینی زندگی می‌کردیم. داخل بنا پر از پنجره‌های زیبا با شیشه‌های رنگی است که آن را از خانه‌های دیگر متمایز می‌کند. این خانه به وسیله استاد در دهه30 طراحی و ساخته شده است. طراحی مدرن ساختمان در نمای آن که به شکل غیرقرنیه است نیز قابل مشاهده است و ویژگی‌های معماری پهلوی دوم را می‌توان در طراحی آن مشاهده کرد. در این خانه نگاه مدرن معماران به سمت ساده‌سازی نمای بیرونی و اجزای درونی ساختمان‌ها جهت پیدا می‌کند؛ جایی که ساخت و سازها شکل سریعی به‌خود می‌گیرد و برای نخستین بار تیرآهن در کنار چوب در ساختمان‌ها که بیشترشان دارای طاق ضربی هستند استفاده می‌شود. در معماری این خانه حیاط دیگر به‌معنای حیاط میانی نبود و فضاهای خدماتی خانه نزدیک به دیگر فضاهای خانه یا حتی با آن تلفیق شده بود. یکی از نکات قابل توجه در طراحی این خانه، توجه استاد لرزاده به ویژگی‌های معماری سنتی ایرانی مانند استفاده از کانال تهویه هوا در معماری خانه بوده است که باعث ایجاد هوایی خنک و مطبوع در فضاهای مختلف خانه شده است. از دیگر زیبایی‌های معماری ایرانی در این خانه می‌توان به پنجره‌های گرد و مستطیل اُرسی در طبقه‌های مختلف اشاره کرد.
خانه‌ای با دیوارهای خواندنی!
بعد از ورود به محوطه فضای سبز یا همان حیاط خانه، از پله‌های این خانه آجری وارد آن می‌شویم. از همان ورودی خانه در طبقه اول با دیدن دیوارنوشت‌ها و تابلوهای نقشه، کم‌کم با زندگی استاد حسین لرزاده آشنا می‌شویم. در کتابچه راهنمای خانهموزه لرزاده آمده است: «گشایش این مجموعه دعوتی است از پژوهشگران، علاقه‌مندان معماری ایرانی در سده معاصر و دوستداران فرهنگ و هنر این مرز و بوم، تا ضمن بازشناسی آثار حسین لرزاده، مجموعه روایت‌ها، یادها و نشانه‌های برجا مانده نیز گرد‌آوری، ثبت و ضبط شوند. همچنین این موزه بر آن است تا جایگاهی برای رویدادهای معماری و آشنایی نسل جوان با میراث معماری ایرانی و اسلامی باشد». هر اتاق حرفی برای گفتن دارد که حتما باید با نوشته و روایت‌های روی دیوارها همراه شوید تا به حال و هوای روزهای استاد نزدیک شوید. «خانه‌ای با دیوارهای خواندنی!»؛ این عنوانی است که ما برای خانهموزه استاد لرزاده انتخاب کردیم، چرا که هر طرف که نگاه می‌کنیم روی دیوارهای این خانه زندگینامه استاد لرزاده و اشعار ایشان نوشته شده و این خود یکی از جذابیت‌های این خانه و معماری‌اش است. «پدرم، محمد معمار لر بارها به من می‌گفت: حسین حلالت نمی‌کنم اگر کسی برای کاری مراجعه کرد و چیزی نمی‌دانست، یادش ندهی. هر چه می‌توانی کار مردم را راه بینداز (صفحه 108، ماجرای معماری سنتی ایران).»؛ این نوشته در طبقه اول زیر یک پنجره اُرسی ایرانی که در شکل گرد طراحی شده، نصب شده است. همانطور که از اسمش پیداست، در اینجا با یک خانهموزه روبه‌رو می‌شویم که برآیند همزیستی زندگی معماری سرشناس با بنا طی سال‌هاست.
فضای داخلی خانهموزه
وقتی وارد طبقه همکف که گاهی به‌عنوان طبقه اول هم از آن یاد می‌شود، می‌شویم سالن کوچکی مقابل ما با تابلو و قاب‌های زیبا جلوه‌گری می‌کند. سمت راست ورودی ساختمان، اتاق اختصاصی استاد لرزاده قرار دارد. در این اتاق، فرش زیبایی پهن شده و مبلمان هم قرار گرفته است. کلاه و عصای استاد، به همراه یک تصویر بزرگ از ایشان نیز به دیوار نصب شده است. نمایشگر روی دیوار اغلب درحال پخش فیلمی است که استاد در آن مشغول تعریف خاطرات و خواندن شعر هستند. این اتاق بسیار زنده و پرانرژی به‌نظر می‌رسد. سمت چپ طبقه اول هم تالار آشنایی قرار دارد. در این تالار، علاوه بر شجره‌نامه خانوادگی استاد لرزاده، بازدیدکنندگان با کارها و معماری‌هایشان نیز آشنا می‌شوند. بعد از بازدید از این طبقه، پله‌ها را بالا می‌رویم و به تالار طبقه دوم می‌رسیم؛ جایی که در بازسازی خانه، «تالار بنا» نامگذاری شده است. در اینجا مجموعه نقشه‌ها، اسناد و طراحی‌های استاد لرزاده قرار گرفته است. در کنار پنجره‌های زیبای اُرسی، کفپوش‌های موزائیک دورنگ خانه نیز از ذوق و قریحه معمار آن حکایت دارد. بعد از تماشای این فضا به طبقه بالاتر می‌رویم. شاید زیباترین قسمت این خانه، طبقه سوم آن باشد که در زمان گذشته و سکونت خانواده لرزاده برای کاربری گلخانه طراحی شده بود. طبقه سوم، در واقع یک نیم‌طبقه است. دورتادور این نیم‌طبقه را پنجره فراگرفته و به سبک و سیاق معماری برج‌های امروزی طراحی شده است که برای داشتن دید بهتر، پنجره‌های بزرگ و زیادی در آنها به‌کار می‌رود. بازدید از این تالار پوشیده از پنجره، با منظره‌ای رو به شهر تهران خالی از لطف نیست. گلدان‌های بزرگ و کوچکی در این فضای باز قرار گرفته که در هوای بهاری طراوت خاصی به خانه بخشیده است. به‌علاوه، در این طبقه شما می‌توانید در پشت‌بام خانه نیز قدم بزنید.
استاد حسین لرزاده را بیشتر بشناسیم
«اینکه با شما سخن می‌گوید، نامش حسین، کنیه و تخلصش لرزاده، فرزند محمدخان، معمار تهرانی‌الاصل، زادگاهش تهران، کوچه قلمستان، زادروزش 1285شمسی، شغلش معماری و طراحی است. در موقع تنظیم شناسنامه، خان از نام پدر حذف و لر به لرزاده تبدیل شد. پدر از سادگی و صفای باطن به لر معروف بود.»؛ این نوشته را هنگام ورود به خانه در طبقه اول روی یکی از دیوارهای خانه که قابی گچکاری‌شده دارد برای معرفی استاد قرار داده‌اند. بیشتر که بخواهیم از این معمار و استاد هنرهای سنتی ایران بدانیم این بوده که پدرش محمد لرزاده از معماران دوره قاجار بوده و از دوران کودکی خود از موهبت آموزش پدرش برخوردار شده بود. خودش در دیوارنوشته به خاطره‌ای در این زمینه اشاره می‌کند و می‌گوید: «روزی 2نفر از گچکاران درجه یک آن زمان نزد پدرم آمدند و درخواست مشق گره کردند. پدرم هرچه به آنها راه و رسم کار را می‌گفت آنها کاری ساده‌تر طلب می‌کردند! پدر مرا صدا کرد و از من خواست که 2 گره یکی پر کار و دیگری کم‌کار و ساده، طرح کنم. فوراً انجام دادم و از اتاق بیرون آمدم... از پشت در شنیدم که پدرم می‌گفت: «دیدید چقدر ساده بود! از عهده کودکی نیز ساخته است.» پس از آن پدرم به من جعبه رنگی جایزه داد و این شوق و نشاط را در من دوچندان کرد». به سفارش پدرش به مدرسه‌ای در کوچه پشت گذر مهدی‌خان فرستاده شد و در آنجا هندسه و حساب و رسم فنی و نقاشی را در سطح عالی طی کرد. پس از گذراندن دوران دبیرستان در مدرسه سلطانی، با توجه به اینکه این مدرسه رشته فنی مورد علاقه او را نداشت، برای گذراندن دوره مجسمه‌سازی به مدرسه کمال‌الملک می‌رود و پس از یاد گرفتن قالب‌گیری و قالب‌سازی، نزد سیدمحمد‌تقی نقاش‌باشی برای یادگیری کار تابلو‌سازی فرستاده می‌شود. همچنین استاد لرزاده به اصرار پدر به کارهای فنی و رشته‌های معماری سوق داده شد تا جایی که در جلسات شبانه که معماران برای آموختن رموز معماری در خانه آنها جمع بودند، لرزاده نیز در کار آنها شرکت می‌کرد و کم‌کم به‌طور عملی معماری را فرا گرفت. در جوانی و میانسالی، همزمان با تحولات گسترده اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایران، در دوران پس از مشروطیت و در دوره پهلوی، با اتکا به آموخته‌های هنری و آموزه‌های فرهنگی، آثار فراوانی پدید آورد. نکته اینجاست که رمز جاودانگی آثار استاد، به چیره‌دستی و مهارت او که به‌عنوان معمار در آمیختن طرح و نقش دستی داشته، محدود نمی‌شود. اینها ظاهر ماجراست و در اصل به کیمیایی کمیاب می‌رسی که راز طلا شدن همه مس‌هاست؛ جایی که باورهای عمیق و ارادت قلبی استاد به خاندان اهل‌بیت(ع) او را به چهره فراموش‌نشدنی عرصه معماری و هنر این سرزمین تبدیل کرد.
اتاق شعر استاد لرزاده
«از بهر خودم نغمه‌سرایی کردم/ اظهار نمی‌کنم کتابی دارم»، «یاران همه می‌دانند مرغان آزاد نغمه‌سرایی می‌نمایند ولی در قفس از درد جدایی فریاد بر می‌آورند. چنانچه عمری باقی باشد، فریادهای خود را توأم با غزلیات تقدیم می‌نمایم.»؛ این جملات را در اتاق نظم (شعر) استاد لرزاده در طبقه دوم روی دیوار یکی از اتاق‌ها نوشته‌اند. در اتاق نظم قرار است شعرهای سروده‌شده استاد را روی طومارهای پارچه‌ای آویخته بخوانیم یا بعضی از بیت‌ها را از زبان خود استاد که در این اتاق پخش می‌شود بشنویم. ناگفته نماند که اشعار کوتاه و بلند تعلیمی استاد با عنوان «نغمه لرزاده» و «صد امید» که مجموعه اشعار لرزاده در زمان جنگ و انقلاب بود منتشر شده است. از دیگر تألیفات استاد می‌توان به کتاب «احیای هنرهای از یاد رفته» در 2جلد که شامل آموزش اصول اربعه معماری سنتی است اشاره کرد. «ماجرای معماری سنتی ایران در خاطرات استاد حسین لرزاده، از انقلاب تا انقلاب» کتاب دیگری از این معمار خوش ذوق است. انتشار این کتاب‌ها در کنار ثبت خاطرات و وقایع دوران پرفراز و فرود زندگی‌اش، نشان از تلاش و دلبستگی حسین لرزاده برای نگاهبانی و پاسداشت میراث گران‌سنگ خود برای آیندگان دارد.
تالار کودک خانهموزه
جالب است بدانید که استاد در خانه خود فضایی را برای کودکان و کشف استعدادهای آنها طراحی کرده بود. اتاق کودکان که به تالار کودک معروف است در طبقه زیرزمین ساختمان قرار گرفته است. از پله‌های طبقه اول که پایین می‌رویم بعد از باز کردن زیرزمین طاق‌گردهای کوچکی را می‌بینیم که شبیه به شبستان مساجد طراحی شده‌اند و به یکدیگر نیز راه دارند. روی دیوارها آثار نقاشی‌شده کودکان با موضوع معماری و ادبیات ایرانی قرار دارد که دیدنشان خالی از لطف نیست. گرچه اینجا زیرزمین است، اما اصلا دلگیر نبوده و هوای مطبوعی دارد. علت آن هم ورود هوای خنکی است که از طریق پنجره‌های مشبک طراحی‌شده وارد زیرزمین می‌شود. زیرزمین این خانه یک اثر خارق‌العاده است و همه‌‌چیز مخصوص کودکان است. حتی سقف بسیار کوتاهی دارد. درهای ورودی بخش‌های مختلف بسیار کوچک هستند و اگر بزرگ‌ترها بخواهند وارد آن شوند، باید خم شوند. در این موزه، عروسک‌ها و کاردستی‌های ساخت دست کودکان به نمایش درآمده است؛ همینطور برخی از نقاشی‌های کودکان روی دیوار نصب شده است. اگر کودکی در خانه دارید حتما بعد از بازگشایی موزه‌ها آنها را با خود به این خانهموزه و تالار کودک ببرید، زیرا این موزه یکی از دیدنی‌ترین بخش‌های این خانه است.
تالار ارزشمند آشنایی
تالار آشنایی در طبقه اول، یکی دیگر از تالارهای زیبا و ارزشمند این خانه است. در این تالار تصاویری از معماری‌های استاد بر دیوارها نصب شده است. در ضمن می‌توان آلبوم کارهای او را که بر دیوار نقش بسته، تماشا کرد. در تالار آشنایی، تاریخ شمار زندگی حرفه‌ای استاد از زمان تولد، یعنی سال1285 تا زمان درگذشت او در سال1383 روی یکی از دیوارها رسم شده است. قسمت جالب دیگر این تالار شجره‌نامه خاندان لرزاده است که در کنار عکس‌های قدیمی خانه و اهالی آن روی یکی از طاقچه‌ها دیده می‌شود. دیوار دیگر این تالار به گاهشمار آثار استاد و عکس‌های بناهایی که ایشان در طراحی یا ساخت آن مشارکت داشته‌اند اختصاص پیدا کرده است. تمام اتاق‌ها، دیوارها و پرده‌های این خانه خواندنی و دیدنی است و روی تک‌تک آنها اطلاعاتی از زندگینامه استاد به نمایش درآمده است. نکته جالب اینکه به‌تازگی با تصویربرداری 360 بنا از بناهای مورد طراحی مرحوم لرزاده، سیستمی مبتنی بر واقعیت‌افزوده به موزه افزوده شده است، به‌گونه‌ای که در این نرم‌افزار شخصی‌سازی‌‌شده، فرد می‌تواند با اسکن هر یک از آثار مرحوم لرزاده، تمامی داده‌های مورد نظر آن را بررسی و توضیحات لازم را دریافت کند.
نگاهی به آثار این معمار
استاد لرزاده در طول 98سال زندگی پربار خود، در بیش از 842عمارت همچون کاخ، بیمارستان، بانک، مدرسه، فروشگاه، منزل مسکونی، مسجد، حسینیه و امامزاده به هنرآفرینی در زمینه‌های گوناگون پرداخته است. او طراحی، معماری و نظارت بر اجرای بیش از 635مسجد را نیز انجام داده که در رأس آن دستور ساخت بنای «مسجد اعظم قم» قرار داشته است. این مرحوم آثاری مانند مسجد معروف لرزاده در میدان خراسان، مساجد سلمان، سجاد، فخریه، زعیم، فرازنده و همچنین آثاری چون سردر دارالفنون، آرامگاه فردوسی و گنبد کاخ مرمر را آفریده است. همچنین بنابه مأموریتی که آیت‌الله‌بروجردی به وی محول کرد، مأمور تعمیر و پاره‌ای تغییرات در حرم حسین بن‌علی در کربلا شد که طی حکمی از طرف آیت‌الله‌شهرستانی، تولیت وقت آن حرم در عراق، به او لقب «معمار آستانه مقدسه حضرت اباعبدالله الحسین(ع)»
دادند. او نشان‌ها و درجه‌های بسیاری در این زمینه کسب کرده که در این باره می‌توان به نشان فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان منتخب فرهنگستان در بزرگداشت نام‌آوران سال۱۳۸۱ اشاره کرد. در نهایت او در این راه به یکی از محبوب‌ترین و نام‌آشناترین معماران سنتی معاصر ایران تبدیل شد که هم در میان مردم و هم در بالاترین سطوح تخصصی معماری حکومتی، تأثیر فرهنگی خود را برجای گذاشت.
نشانی خانهموزه لرزاده : خیابان شریعتی، پایین‌تر از بهار شیراز، انتهای کوچه سخن
ساعات بازدید: روزهای یکشنبه تا جمعه از ساعت 9صبح تا 17. این مکان روزهای شنبه تعطیل است. البته این ساعت برای ایام غیرکرونایی است و در این ایام پیشنهاد اول و آخر ما بازدید مجازی از این موزه است.
نحوه دسترسی: برای دیدن خانهموزه لرزاده شما می‌توانید در ایستگاه هفت‌تیر یا دروازه دولت پیاده شوید. فاصله رسیدن از این ایستگاه‌ها تا خانهموزه حدود 15دقیقه پیاده‌روی است. اگر از خطوط بی‌آرتی تهرانپارس-آزادی استفاده می‌کنید، می‌توانید در ایستگاه دروازه‌شمیران پیاده شوید و به خیابان شریعتی و محل این موزه بروید.
