فرهنگ عزاداری یک سرزمین

علی دارابی _ روزنامه‌نگار

این احتمال وجود دارد که خیلی‌ها‌ ماه محرم را در شهر خودشان نباشند. علاوه بر آداب و رسوم عزاداری مردم ایران در نقاط مختلف، این امکان هم وجود دارد که در چنین سفرهایی از موزه‌های مذهبی شهرهای مختلف ایران بازدید کنند. ما این سفر را از مشهد آغاز می‌کنیم. بارگاه امام‌رضا(ع) در محرم، به‌ویژه دهه اول، سیل عظیمی از عزاداران و شیعیان متدین را به سوی خود می‌کشاند. به همین بهانه در ادامه به معرفی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، به‌عنوان یکی از پربارترین و بی‌نظیرترین موزه‌های کشور می‌پردازیم تا شاید در برنامه‌های سفر زیارتی خود، زمانی را برای آن کنار بگذارید.

چگونگی شکل‌گیری موزه
از زمان به شهادت رسیدن امام هشتم(ع) همواره دوست‌داران ایشان گرانبهاترین داشته‌های خود را وقف و نذر حرم می‌کردند. همین امر موجب به‌وجودآمدن سیاهه بلندی از اموال ارزشمند موقوفه شد. اولین‌بار در ساختمانی به مساحت 1024مترمربع در صحن امام خمینی(ره)، موزه رضوی افتتاح شد و پس از انتقال به صحن کوثر و گسترش (بعد از انقلاب)، مساحت مجموع موزه‌ها به 16000مترمربع در 4ساختمان با 16گنجینه رسیده است.

موزه مرکزی
ساختمان موزه مرکزی از 4طبقه زیرین، همکف، اول و دوم تشکیل شده و شامل گنجینه‌های تاریخ حرم رضوی، سکه، تمبر، اسکناس، هنرهای تجسمی، آبزیان، نجوم، ساعت، مدال، سلاح و ظروف است.

گنجینه تاریخ حرم رضوی
در سال 78 به‌ منظور معرفی مشهد و وقایع تاریخی آن، موزه مشهد افتتاح شد. بعد‌ها به‌علت ارتباط نزدیک اشیای آن و حرم مطهر، برای نمایش آثار ارزشمندی چون ضریح‌های طلا و نقره قبلی، کتیبه‌های طلا، درهای طلاکاری‌شده و ظروف مختلف، فضایی به مساحت 1000مترمربع درنظر گرفته شد که با عنوان «گنجینه حرم رضوی» تا امروز مشغول به‌کار است.

گنجینه سکه، تمبر و اقلام پستی
در ساختمان مرکزی فضایی برابر با 150مترمربع برای نمایش سکه‌های دوره‌های گوناگون درنظر گرفته شده است که از بی‌نظیرترین مجموعه‌های سکه کشور به شمار می‌رود. از نفیس‌ترین سکه‌های آن می‌توان به 2سکه نقره مربوط به ولایتعهدی امام‌رضا(ع) اشاره کرد که 1200سال پیش در سمرقند و اصفهان ضرب شدند. گنجینه تمبر نیز شامل 422هزار قطعه تمبر و اقلام پستی اهدا شده از کشورهای مختلف است و نخستین تمبر پستی ایران مربوط به زمان ناصرالدین‌شاه قاجار در این مجموعه نگهداری می‌شود.

موزه قرآن و نفایس
موزه قرآن عنوان غنی‌ترین مجموعه آثار قرآنی و نخستین موزه قرآن دنیا را با مساحت 1000مترمربع در ساختمانی مستقل، از آن خود کرده و شامل 3گنجینه قرآن و نفایس، تالار استاد فرشچیان و هدایای مقام معظم رهبری است. قرآن‌های خطی مربوط به قرون سوم تا سیزده هجری و همچنین نسخه‌هایی با دستخط منسوب به امامان علی(ع)، حسن(ع)، حسین(ع)، سجاد(ع) و رضا(ع) از نفیس‌ترین آثار آن هستند.

موزه مردم‌شناسی
این موزه در راسته بازار بزرگ در بنای حمام تاریخی مهدی قلی‌بیک قرار گرفته که قدمت این گرمابه به 4سده پیش می‌رسد و هنوز زیبایی‌های معماری بی‌نظیرش خیره‌کننده است.

موزه فرش
مساحت بنای آن 1000مترمربع است و با 185تخته فرش از کامل‌ترین مجموعه‌های فرش کشور به شمار می‌رود.

موزه «محرم» دریچه‌ای به فرهنگ عزاداری یک سرزمین
شروع ‌ماه محرم با عزاداری‌های واقعه کربلا و نمادهای فرهنگی برگرفته از این قیام همراه است. از کامل‌ترین شکل‌های این حرکت معنوی را در آذربایجان شرقی می‌توان دید؛ سرزمینی که هر سال نمادها، رسوم و آیین‌های فرهنگی متنوعی مربوط به واقعه پرخون عاشورا در گوشه‌گوشه‌اش به تصویر کشیده می‌شود. بهترین راه برای آشنایی با رسوم خاص و فرهنگ ویژه عزاداری در این دیار بازدید از موزه محرم در شهر تبریز است.

عزاداری تاریخی 
در انتهای خیابان شهیدمطهری در محله «راسته‌کوچه» تبریز به یک بنای آجری با معماری اواخر دوره قاجاریه برمی‌خوریم؛ ساختمان بی‌نظیری با 2طبقه و مساحت 409مترمربع که بیشتر از 90سال با همت خانواده دکتر ابوالقاسم صحتی در 12روز اول محرم محل تجمع هیئت‌های عزاداری محله‌های بازار، شتربان و راسته‌کوچه بوده است. در سال 72، پس از فوت این پزشک متدین، ساختمان با تمام نذورات و وسایل وقف و نمادهای گوناگون به‌جا مانده از سالیان دراز عشق و ارادت مردم آذربایجان شرقی به محرم، تحویل سازمان میراث فرهنگی داده شد و پس از ثبت در فهرست آثار ملی و مرمت، در سال 87با عنوان موزه محرم بازگشایی شد.

سیری در خانه صحتی
از میان گیاهان درون حیاط که بگذریم به ورودی زیرزمینی می‌رسیم که همچنان به‌عنوان حسینیه مورد استفاده عزاداران است. حوض سنگی زیبایی در وسط و پشتی‌هایی در 2طرف به دلنشینی فضا افزوده‌اند و پارچه‌های آبی به آرامش آن. سپس از راه پاگرد مربعی شکل‌ درون حیاط به موزه می‌رسیم؛ جایی‌که یادگاری‌هایی از رسوم متنوع عزاداری مردم استان به نمایش درآمده و علم‌های پوشیده با پارچه‌های رنگی که از سوی مردم نذر و آذین‌بندی شده، به همراه طاقچه‌های قفسه‌بندی‌شده فضای آن را شکل می‌دهند. قفسه‌ها در سمت چپ، مختص زنجیر و سپر  هستند و در سمت راست به شمشیر، نیزه و پنجه‌های اهدایی اختصاص دارند. سپری با روکش طلا همراه با کنده‌کاری ظریف و متقارن، از آثار زیبای موزه محرم در طبقه اول به شمار می‌رود.
طبقه دوم با زره‌ها، گهواره‌های سبز و سفید، ظروف پذیرایی و نقاشی‌های دیواری، سرشار از نشانه‌ها و آثار عزاداری‌ها، شبیه‌خوانی‌ها و نمایش‌های مختلف عاشورایی، آینه‌ای در برابر فرهنگ و آیین‌های سنتی عزاداری مردم این سرزمین است.