اعتراض با عطر توتون و تنباکو

پارسا پیر محمدی:



24 اردیبهشت، سالروز به ثمر رسیدن قیام تنباکو و لغو امتیاز توتون و تنباکو به رهبری میرزای شیرازی است؛ امتیازی که حدود 130 سال پیش به فردی انگلیسی به نام تالبوت و شرکت «رژی» واگذار شد و حق خرید و فروش و هر نوع دخالتی مربوط به توتون و تنباکو ایران را به او می‌داد. جنبش تنباکو آغاز دو اتفاق در ایران بود؛ یکی آغاز جنبش‌های مردم به رهبری علما و دیگری آغاز بدهی ایران به کشورهای خارجی برای لغو امتیاز تنباکو.

امتیاز توتون و تنباکو قرار بود در کنار سایر امتیازهایی که در آن دوره به کشورها و شرکت‌های خارجی پرداخت می‌شد هزینه‌ سفرهای فرنگ ناصرالدین شاه را تأمین کند. در این قرارداد بهره‌برداری و انحصار خرید و فروش تنباکو ایران به مدت 50 سال به تالبوت واگذار شده و قرار بود این شرکت در ازای آن هر سال 15 هزار لیره انگلیسی به همراه یک چهارم سود خالص خود را به دربار قاجار پرداخت کند. 

شرکت رژی جمعیت زیادی از مردم انگلیس را به بهانه کار و انجام امور شرکت به ایران روانه کرد و به شهرهای مختلف فرستاد. کم‌کم حضور 200 هزار نفره اهالی انگلستان در خیابان‌ها و شهرهای کشور باعث ایجاد تغییراتی در بافت شهرها شد. کودکان انگلیسی در محوطه باغ ملی به دوچرخه‌سواری مشغول شدند و در مرکز شهر کافه‌ها و مغازه‌هایی به سبک انگلیسی به وجود آمد. تغییرات فرهنگی آنقدر ناگهانی و قابل لمس بود که در کنار به وجود آمدن مشکلات معیشتی و اقتصادی به دلیل انحصار خرید و فروش تنباکو، علما و مردم شهر به فکر درست کردن اوضاع افتادند.

اعتراض‌ها از شیراز به اصفهان و تبریز و مشهد و تهران رسید. فروشندگان تنباکو برای اینکه محصول تنباکو به دست انگلیسی‌ها نیفتد آن را آتش می‌زدند یا بین فقرا تقسیم می‌کردند.  «محمدعلی‌بن‌محمد سیاح» در کتاب «خاطرات حاج سیاح» می‌نویسد: «بیانیه‌های سیدجمال‌الدین اسدآبادی روی در و دیوار مساجد و تکیه‌ها و کاروانسراهای بازار تهران درج شده بود که روی آن چنین مضمونی به چشم می‌خورد: به چه حقی خرید و فروش تنباکویی که خریدار و مصرف‌کننده آن ایرانی است به بیگانه واگذار شده است؟‌» دست آخر هم همین بیانیه‌ها و اعتراض‌ها باعث اخراج سید جمال‌الدین از ایران شد. 

   

سال اعتراض

سال 1270 سال اعتراض‌ها در کشور برای لغو امتیاز توتون و تنباکو بود. زن‌ها هم در این اعتراض‌ها بیکار ننشستند و در تظاهرات و اعتراض‌های خیابانی شرکت می‌کردند. میرزای شیرازی در نامه‌های متعددی از دولت خواسته بود این امتیاز را لغو کند و دولت بارها به زبان‌های مختلف اعلام کرد که از انجام این کار عاجز است.

«محمدرضا زنجانی» در کتاب «تحریم تنباکو» می‌نویسد که میرزای شیرازی به این اعلام ناتوانی دولت چنین پاسخ داد: «دولت اگر از عهده جواب بیرون نتوان آید ملت از جواب حسابی عاجز نیست.» سال 1271 میرزای شیرازی تنباکو و توتون را تحریم کرد و در حکمش اعلام کرد: «بسم‌الله الرحمن الرحیم؛ الیوم استعمال تنباکو و توتون بِأَی نحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان علیه‌السلام است حرره الاقل محمدحسن‌الحسینی». کار به جایی رسیده بود که «انیس‌الدوله» سوگلی ناصرالدین شاه که نفوذ زیادی هم در تصمیمات او داشت از آوردن قلیان برای شاه خودداری کرد و دستور داد همه قلیان‌ها را از حرم شاهی جمع‌‌آوری کنند.

«اعتماد‌السلطنه» در کتاب خاطرات روزانه خود می‌نویسد: «چند سال بود که اسبدوانی تعطیل شده بود. جای بزرگی را برای مسابقه اسب‌سواری مهیا کردند. آن سال، سال افتتاح آنجا بود و معمولاً جوان‌ها برای مسابقه و تماشا شرکت می‌کردند. حدود 30هزار نفر برای تماشا گرد آمده بودند. در میان آن 30هزار نفر یک نفر هم سیگار نمی‌کشید. وقتی میرزا حکم تحریم تنباکو را لغو کرد تا مدتی مردم، تنباکو استعمال نمی‌کردند. چون مطمئن نبودند این دستور میرزاست یا شایعه است.» فشارها روی حکومت از طرف مردم و علما باعث شد تا در روز 24 اردیبهشت سال 1271 امتیاز انحصار تنباکو از طرف ناصرالدین شاه لغو شود. کشور انگلستان پرداخت این خسارت‌ به شرکت رژی را برعهده گرفت و به این‌ترتیب نخستین بدهی دولت ایران به کشوری بیگانه که انگلیس بود به وجود آمد.