اولین فیلمبردار

  سعید مروتی 
 
نامش به‌عنوان نخستین فیلمبردار حرفه‌ای ایران ثبت شده است. البته پیش از او میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی و روسی‌خان و پیش از آنها مظفرالدین شاه هم پشت دوربین فیلمبرداری رفته بودند ولی خان‌بابا معتضدی نخستین ایرانی‌ای بود که به‌صورت تقریبا حرفه‌ای فیلمبرداری آموخت و از مرحله آشنایی سطحی با دوربین فراتر رفت. فرزند سردار معتضدی توانست قبل از ورود به ۱۸سالگی سر از اروپا دربیاورد و در فرانسه با پسر مالک کمپانی گومون طرح دوستی بریزد. به این ترتیب خان‌بابا معتضدی کنار تحصیل در رشته الکترومکانیک، در استودیو گومون حاضر شد و کار با دوربین فیلمبرداری و چاپ و ظهور فیلم را هم آموخت. آنقدر که دست پر به وطن بازگشت؛ با گواهی کار و دیپلمی به نشانه رضایت رئیس کمپانی گومون و مهم‌تر از همه همراه با دوربین فیلمبرداری و پروژکتور و متعلقاتش. هرچند بعدها گفت بخشی از وسایل کارش را در تهران خریداری کرده است. همکاری با سینمادارانی چون علی وکیلی و اردشیرخان از طریق نمایش فیلم‌هایی که از فرانسه آورده بود، فقط یکی از ماجراهای خان‌بابا بود. داستان اصلی، فیلمبرداری از اطراف و اکناف تهران و راه‌اندازی تاریکخانه بود. آنقدر فیلم گرفت که دامنه شهرتش به دربار قاجار هم رسید و نتیجه فیلمبرداری از محمدحسن میرزا، فرزند احمد‌شاه و آخرین ولیعهد قاجار بود. انقراض قاجار و آمدن پهلوی تنها تغییری که در داستان خان‌بابا به‌وجود آورد فعال‌تر شدنش بود و مهم‌ترینش ثبت تاجگذاری رضاشاه، که رضایت پهلوی اول را هم به همراه داشت. خان‌بابا با همان دوربین گومون وقایع زیادی را ثبت کرد که بیشترشان از بین رفتند جز اینها: رضاشاه در مجلس مؤسسان، مراسم کلنگ نخست بنای راه‌آهن تهران، رژه قشون لشکری، راه‌آهن شمال، تاجگذاری در کاخ گلستان و یکی دو فیلم دیگر. خان‌بابا معتضدی، نخستین فیلمبردار حرفه‌ای ایران، از فعالیت ذوقی و شخصی به مقام فیلمبرداری دربار رسیده بود و برای هر اتفاق مهمی، او با دوربین و سه‌پایه‌اش زودتر از همه در مجلس حاضر می‌شد. سندهای تصویری فراوانی که ثبت کرد اغلب از میان رفتند جز چند رپرتاژ درباری و حکومتی. دوربین گومون با تمام نقص‌ها و ایرادهای فنی‌اش و شیوه ظهور فیلم‌ها در لابراتوار شخصی خان‌بابا، تصویری از تلاش و کوشش فردی را نمایان می‌کند که در ثبت واقعه بهانه‌ای بود برای ذوق‌ورزی با دوربین و عشق‌ورزی در چاپ و ظهور. « آبی و رابی » (آوانس اوگانیانس، ۱۳۰۹) نخستین فیلم سینمای ایران را هم او فیلمبرداری کرد. معتضدی با عمر طولانی‌اش (متولد ۱۲۷۱- متوفی ۱۳۶۵) آنقدر ماند تا کار اسلافش را با امکانات و احتمالا استعداد بیشتر ببیند. پیشقدم بودنش او را در صف اول قرار می‌داد ولی حیف که چیز زیادی از آن همه فیلمی که گرفت و با امکاناتی اولیه شست و ظاهر کرد باقی نمانده است.