منابع طبیعی
بی‌رحمی با خاک ایران
میزان فرسایش خاک در ایران بیش از ۲ میلیارد تن در سال برآورد شده است _ آب گل‌آلود رودخانه‌ها نشانه جدی فرسایش خاک در ایران است
زهرا رفیعی _ خبر‌نگار
شیشه را پایین می‌کشد و کیسه تخمه‌ها را پرت می‌کند کنار جاده، بساط ظرف‌های یکبار مصرف را لای سفره پلاستیکی می‌پیچد و با دقت می‌گذارد زیر یک قلوه سنگ تا باد نبرد. پاکت سیگار را پرت می‌کند کنار رودخانه تا آب ببرد.
این تصاویر الگوهای ثابت تخریب محیط‌زیست در رفتار ما ایرانی‌ها در مواجهه با طبیعت است. رد زباله‌های پلاستیکی را می‌توان در دورافتاده‌ترین نقاط طبیعت مشاهده کرد. قربانی بی‌صدای این روش از زندگی و تفریح، خاک است. فردا (پنجشنبه) روز جهانی خاک است. سازمان جهانی فائو (سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد) شعار سال 2019جهان را «توقف فرسایش خاک برای حفظ آینده» قرار داده است تا توجه دولت‌ها و مردم جهان را به فرایند از دست دادن خاک جلب کند.
خاک، منبع طبیعی غیرقابل تجدید است. به این معنا که اگر خاک از بین برود یا تخریب شود، بازیابی آن در مدت عمر انسان امکان‌ناپذیر نیست. گستره طبیعی خاک‌های حاصلخیز نیز محدود است. این گستره محدود تحت فشار فزاینده انواع کاربردهای رقیب برای کاشت محصولات کشاورزی، جنگلداری، چراگاه‌ها، مراتع، شهرنشینی و تأمین نیازهای جمعیت روبه‌رشد جهان برای تولید غذا و انرژی همچنین استخراج مواد معدنی خام قرار دارد.
همانگونه که در شعار امسال فائو به مناسب روز جهانی خاک آمده، فرسایش، به‌عنوان یکی از اشکال تخریب خاک، بزرگ‌ترین تهدید موجود برای کارکردهای خاک در بسیاری از مناطق جهان همچون آفریقا، آسیا، آمریکای لاتین، خاور نزدیک و شمال آفریقاست. تخریب خاک ماحصل شیوه‌های ناپایدار بهره‌برداری و مدیریت اراضی همچنین رخدادهای شدید اقلیمی است که این عوامل نیز به نوبه‌خود ناشی از متغیرهای مختلف اجتماعی، اقتصادی و حکمرانی هستند.
امروزه، 33درصد اراضی این کره خاکی بر اثر فرسایش، شور شدن، تراکم، اسیدی‌شدن و دیگر آلودگی‌های شیمیایی به درجات مختلفی – از متوسط تا بسیار شدید– دچار تخریب شده‌اند. کاربرد بهینه‌تر آب، استفاده کمتر از آفت‌کش‌ها و بهبود سلامت خاک می‌تواند به‌طور میانگین موجب افزایش 79درصدی عملکرد محصولات کشاورزی شوند.
گرولدبودکر، نماینده سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در ایران به مناسبت این روز برای افزایش همکاری خود با ایران در زمینه مدیریت پایدار خاک و منابع طبیعی اعلام آمادگی کرده است.
میزان فرسایش خاک در ایران حدود ۲ میلیارد تن در سال برآورد شده است (حدود 7/16 تن در هکتار) که با شاخص جهانی ۵ تا ۶ تن در هکتار، فاصله بسیار زیادی دارد. اثرات این میزان فرسایش خاک بالغ بر ۲۳۶ میلیون مترمکعب رسوب‌گذاری در مخازن پشت سدها و به میزان حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب رسوب‌گذاری در شبکه‌های آبیاری و زهکشی مدرن و سنتی و از دسترس خارج شدن هزاران هکتار اراضی مزروعی است.
حبیب خداوردی‌لو، عضو هیأت علمی دانشگاه ارومیه و متخصص علوم خاک در گفت‌وگو با همشهری گفت: ما در برخورد با خاک کشورمان بی‌رحمانه عمل کرده‌ایم و هیچ برنامه‌ای برای حفاظت از خاک تا‌کنون نداشته‌ایم. اخیرا قانون حفاظت از خاک به تصویب رسیده است ولی تا‌کنون تمام دفاتر خاک و آب در وزارت جهاد و کشاورزی، فقط پروژه‌هایی در زمینه طراحی سیستم‌های آبیاری داشته‌اند و خاک را فراموش کرده‌اند. اقدامات جهاد در سال‌های اول انقلاب برای تثبیت و توقف فرسایش خاک مانند واکاری مراتع و دامنه‌ها و همچنین اقدامات فنی مانند تراس‌بندی در بالادست حوضه‌های آبریز و مناطق پرشیب پس از چند سال فراموش شد. وی با اشاره به اینکه فرسایش خاک در کشور شدت بالایی دارد درباره نشانه‌های قابل مشاهده از فرسایش خاک گفت: هم‌اکنون آبی که در رودها پس از باران به‌صورت روان‌آب جاری می‌شود، گل‌آلود است. به‌صورت طبیعی آب هیچ رودخانه‌ای نباید گل‌آلود باشد. شرایط فعلی بدان معنی است که خاک در بالادست حفاظت نشده و در حال فرسودگی است. در بارندگی‌های بهار امسال دیدیم که رودها مقدار زیادی رسوبات با خود به درون شهر‌ها آوردند. گل و لای، یکی از معیارهای قابل رویت برای درک وضعیت حفاظت از خاک در کشور است. اگر مراتع را از بین نبرده باشیم و در مناطق بالادست اقدامات آبخیز‌داری و آبخوان‌داری انجام داده باشیم، قاعدتا بار رسوب رودخانه‌ها بسیار پایین خواهد بود. آب رودخانه باید زلال باشد.
این متخصص علوم خاک با تأکید بر اینکه بهره‌برداری از خاک را رها کرده و در اختیار کشاورز قرار داده‌ایم گفت: مسئولان مدیریت خاک را به کلی فراموش کرده‌اند. در برخی موارد هم که بودجه کافی برای اجرای برنامه‌ها نبوده، هیچ برنامه‌ای در اختیار بهره‌بردارها قرار نگرفته است تا آنها براساس استعداد، قابلیت و تناسب اراضی از آن استفاده کنند. کشاورزان عموما نمی‌دانند برای حفاظت از خاک چگونه باید کاشت، داشت و برداشت انجام دهند تا کمترین خسارت به خاک وارد شود.
وی با اشاره به اینکه باید بین کارکردهای خاک توازن وجود داشته باشد گفت: در این سال‌ها فقط به وظیفه «تولید» خاک توجه شده است درحالی‌که خاک محیط اتصال بین آب جاری با آب زیر زمینی است. خاک محیط ذخیره عناصر غذایی است و وظایف اینچنین به کلی فراموش شده است. کم‌کم خاک همه توانایی‌هایش را از دست می‌دهد و دیگر حتی «تولید» هم نمی‌تواند انجام دهد. آلودگی در خاک زیاد و مواد آلی در آن بسیار کم است. با آبیاری بیش از اندازه شوری خاک را افزایش داده‌ایم، با کود و سم موجودات زنده در خاک را از دست داده‌ایم و خاکمان از یک پیکره زنده به موجودی مرده تبدیل شده است. در این خاک میکرو ارگانیسم زنده، کرم و حشرات دیگر وجود ندارد و بدون این موجودات خاک مرده است.
احیای خاک تخریب شده کار دشواری است و به عمر بشر قد نمی‌دهد. حبیب خداوردی‌لو در این‌باره گفت: بهره‌برداری‌ها همیشه به‌طوری متمرکز شده است که به خاک فرصت خوداحیایی داده نمی‌شود. زمان احیای خاک به عوامل مختلفی بستگی دارد. خاکبرداری باید به‌صورت «حفاظتی» صورت بگیرد. سطح مواد آلی در خاک را نباید با بهره‌برداری بیش از اندازه، چرای دام و یا سوزاندن باقی‌مانده محصول به صفر رساند. هندسه خاک با خاک‌ورزی (شخم زدن) معمولی کیفیت خاک را کم می‌کند. وی معتقد است تا زمانی که نقشه آلودگی خاک و فرسایش‌پذیری خاک‌ها در مقیاس مناسب و برای همه اراضی را به‌دست نیاوریم، نمی‌توانیم آمار تخریب‌های موجود را فارغ از آمارهای فرسایش خاک بدهیم. در این شرایط مدیریت خاک بدون داده بسیار دشوار است. با این حال همه ما مسئول کیفیت خاک هستیم. زباله‌های پلاستیکی اصلی‌ترین منشأ آلودگی خاک است که در همه جا می‌توان دید.
فرسایش، به‌عنوان یکی از انواع تخریب خاک، بزرگ‌ترین تهدید موجود برای خاک در بسیاری از نقاط جهان است. فرسایش با حذف حاصلخیزترین لایه خاک، موجب کاهش تنوع زیستی می‌شود. کیفیت و سلامت خاک تا حد زیادی تعیین‌کننده (میزان) تولیدات و پایداری بخش کشاورزی همچنین کیفیت محیط‌زیست بوده و به واسطه این دو متغیر تأثیر بسزایی بر سلامت کره زمین، حیوان و انسان دارد. بهبود تنوع زیستی خاک اهمیتی حیاتی برای اطمینان‌یافتن از سلامت خاک، امنیت غذایی و تغذیه فردای بشر دارد. یافته‌های علمی ارائه شده از سوی فائو نشان می‌دهند که نظام‌های کشاورزی و شیوه‌های بوم‌شناسی‌کشاورزی همچون کشاورزی ارگانیک، بی‌خاک‌ورزی، تناوب محصولات زراعی و کشاورزی حفاظتی می‌توانند به‌صورتی پایدار بهره‌وری زراعی را بدون تخریب منابع خاکی و آبی افزایش دهند.