میان‌گذر در دل خلیج گرگان

 زهرا رفیعی _ خبر‌نگار

  شورایی که مسئول مدیریت آشوراده است، تصمیم گرفته به جای جاده‌ای که 700متر آن پنهانی و بدون موافقت سازمان حفاظت محیط‌زیست از میان بستر خشک‌شده خلیج گرگان ساخته شد، تونل آبی حفر شود تا به هر قیمتی شده آشوراده را که سال‌ها به‌دلیل پیشروی آب دریای خزر غیرقابل سکونت بود، به منطقه‌ای توریستی تبدیل کند.

خلیج گرگان که از شمال به آشوراده و از غرب به پناهگاه حیات‌وحش میانکاله و از جنوب به شهر بندرگز می‌رسد، در حال خشک شدن و تبدیل به منبعی برای ریزگردهاست. از دهه ۸۰ بنا به توافق سازمان محیط‌زیست و سازمان میراث فرهنگی قرار بود در آشوراده که شرقی‌ترین ضلع شبه‌جزیره میانکاله است «طرح گردشگری» اجرا شود، اما به‌دلیل اختلافات گسترده در جزئیات طرح و مخالفت فعالان محیط‌زیست، اجرای این پروژه به تعویق افتاده است. با تغییر هدف گردشگری به «طرح طبیعت‌گردی آشوراده»، این طرح به مساحت ۲۲ هکتار با رعایت ضوابط زیست‌محیطی ابلاغ و آذرماه سال گذشته کلنگ‌زنی شد. مجریان این طرح بدون اخذ مجوز قانونی از سازمان محیط‌زیست، به‌دنبال احداث جاده‌ای از اسکله بندرترکمن تا پهنه آبی خلیج گرگان بودند که بعد از اطلاع‌رسانی فعالان محیط‌زیست، با دستور اکید ریاست سازمان محیط‌زیست، عملیات آن متوقف شد.
پس از توافق بر سر تخریب جاده میان‌گذر در این خلیج، آخرین ایده‌ای که برای اجرایی‌شدن طرح گردشگری آشوراده به تصویب رسید، احداث کانال آبی با عرض 15متر و عمق 2متر است که برای جابه‌جایی مصالح و ماشین‌آلات می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
محمدرضا کنعانی، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گلستان، در گفت‌وگو با همشهری گفت: برای حل مناقشه‌ای که بین سازمان محیط‌زیست و مجریان طرح طبیعت‌گردی آشوراده درخصوص احداث جاده دسترسی از بندرترکمن به پهنه آبی خلیج گرگان وجود داشت، مجوز احداث کانال آبی با عرض ۱۵متر و عمق ۲متر در این محل، صادر شده، اما مجری طرح گردشگری، هنوز پاسخی به پیشنهاد محیط‌زیست نداده است.
این تصمیمی است که در شورای هماهنگی مدیریت آشوراده و خلیج گرگان اتخاذ شده است. فعالیت این شورا از فروردین‌ماه سال ۹۸ شروع شده و تمامی تصمیمات در حوزه آشوراده و خلیج گرگان در این شورا طرح موضوع می‌شود.

اقدام خارج از توافق 
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گلستان درباره اینکه این سازمان چطور با این ایده موافقت کرده است، گفت: طرح طبیعت‌گردی در محدوده مستثنیات آشوراده، قرار بود به شرط رعایت الزامات زیست‌محیطی اجرا شود، اما مجری طرح برای دسترسی به آشوراده خارج از توافقی که با سازمان انجام داده بود، جاده‌ای از بندرترکمن به سمت این شبه‌جزیره به طول 700متر احداث کرد. توجیه مجری این بود که احداث جاده برای حمل مصالح و به‌عنوان اسکله پشتیبان ضروری است. اما با دستور اکید رئیس این سازمان، این جاده متوقف شد و هنوز پس از گذشت 8‌ماه متوقف مانده است.
وی با اشاره به اینکه کلیت طرح گردشگری در آشوراده به قوت خود باقی است، گفت: ما باید راه دسترسی به این جزیره را درصورت لزوم داشته باشیم. اول اینکه طبیعت‌گرد باید بتواند به آشوراده برود. اسکله چوبی‌ای که در ساحل بندرترکمن مورد استفاده اعضای شرکت تعاونی منطقه است، به‌دلیل پسرفت آب ناایمن است؛ در نتیجه شورای هماهنگی مدیریت آشوراده اجازه احداث یک اسکله شناور در امتداد این اسکله چوبی را داده است. البته در این میان به مجری نیز اعلام کرده‌ایم که طرح خود را برای این اسکله که تنها راه ورودی گردشگر به منطقه است، ارائه دهد.

تونل آبی به جای احداث جاده
محمدرضا کنعانی با تأکید براینکه سازمان محیط‌زیست مجدانه به‌دنبال برچیدن جاده احداث‌شده است، گفت: جمع‌آوری  این جاده ضروری است، اما ما به مسیری احتیاج داریم که شناورها برای حمل مصالح و الزامات از آن استفاده کنند. احداث تونل آبی به جای این جاده پیشنهاد ما به مجری است که هنوز پاسخی از سوی آنها داده نشده است. بارج (شناور) می‌تواند تا کنار موج شکن که مرز پناهگاه حیات‌وحش ما نیز هست، برود. این کانال کمک می‌کند ماشین‌آلات به‌عنوان پشتیبان هنگام ایجاد حریق به آشوراده رسانده شود. این کانال می‌تواند برای مقابله با شکار و صید، به‌عنوان مسیر حفاظتی مورد استفاده قرار گیرد؛ ضمن اینکه پیش از این نیز به‌دلیل پسرفت آب کانال حفاظتی در این منطقه حفر شده است. تصمیم احداث تونل، مورد تأیید شورای هماهنگی خلیج گرگان قرار گرفته و مجری طرح گردشگری آشوراده در آن دخیل نیست.
او با اشاره به اینکه حفر کانال کمک می‌کند قایق‌ها به آب برسند، گفت: مجری طرح گردشگری هنوز تمایلی به این پیشنهاد شورای هماهنگی نشان نداده است. به‌نظر این شورا، راه‌حلی که بتوان با آن این جاده را جمع کرد و دسترسی به آشوراده داشت، حفر کانال است. فعلا کلیت جایگزینی کانال با جاده به تصویب رسیده است.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا حفر کانال مشکلی در مسیر آبی خلیج گرگان به میانکاله ایجاد نخواهد کرد؟ گفت: الزامات زیست‌محیطی این طرح نیز باید دیده شود و مجری باید طرح جدید خود را بر این مبنا به شورا جهت تصمیم‌گیری نهایی ارائه کند، ولی قدر مسلم در دوطرف کانال پشته خاک که مانع از تردد آب و آبزیان است باقی نخواهد ماند. هم‌اکنون این مسیر به‌دلیل پسرفت آب خشک است ولی درصورت پیشروی آب خزر، وجود آن مانع نیست. هرگونه تخریب در بستر تالاب از حفر کانال گرفته تا احداث جاده، این زیستگاه را که به‌صورت دوره‌ای خشک و پر آب می‌شود با آسیب مواجه می‌کند. 
حر منصوری، دیده‌بان میانکاله نیز در گفت‌وگو با همشهری درباره آخرین تغییرات در این منطقه گفت: قرار بود که تجهیزات و ماشین‌آلات احداث جاده از منطقه برداشته شود، ولی برچیدن آن‌همه سنگ غول‌پیکر و بازگرداندن منطقه به حالت عادی کار دشوارتری است. او درباره حفر کانال در بستر خلیج گرگان گفت: اجرای این طرح ابهامات زیادی دارد؛ ضمن اینکه بستر تالاب مملو از رسوب است و هر نوع فعالیت می‌تواند اوضاع زیست‌محیطی آن را از آنچه هست بدتر کند. فعالیت جدید در بستر تالاب چه چیزی را حل خواهد کرد؟ وقتی درباره جاده‌سازی‌ در منطقه انتقادات شدید وجود داشت، چطور برای اصلاح وضعیت قبلی احداث کانال را پیشنهاد داده‌اند؟ هرگونه دستکاری تالاب به لحاظ زیست‌محیطی آسیب‌های جدی به همراه دارد، حر منصوری در این‌باره گفت: کانال چوپقلی تنها راه دسترسی میانکاله به دریای خزر است. یکی از بزرگ‌ترین زیستگاه‌ها و محل زادآوری ماهی‌های استخوانی و غضروفی دریای خزر تالاب میانکاله است و فقط از طریق این آبراهه است که ماهی‌ها امکان تردد دارند. هرگونه دستکاری و دخل و تصرف و حتی تغییر سیمای طبیعی تالاب می‌تواند کارایی اکوسیستم را از بین ببرد. وی با اشاره به اینکه قطع بودن اینترنت مانع از اطلاع‌رسانی درباره هرگونه تخریب در محیط‌زیست می‌شود، گفت: آبراهه خلیج گرگان تنها راه میانکاله به خزر است. تخریب این منطقه منجر به تخریب چند اکوسیستم در اطراف می‌شود، چون زادآوری ماهی‌های خاویاری نیز در خلیج گرگان انجام می‌شود و در نتیجه معیشت افراد تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد. 
تراز دریای خزر با سیکل نامشخصی بالا و پایین می‌رود. طی001 سال گذشته به‌طور متوسط دریای خزر ترازی بین منفی 62تا منفی03متر از سطح آب‌های آزاد دنیا را تجربه کرده است. اگر تراز آب کمتر شود، زمین‌های بیشتری از آب بیرون می‌آید و برعکس. براساس اسناد ارائه‌شده در سایت بنیاد اقیانوس‌شناسی ایران، آخرین باری که دریای خزر کمترین تراز خود، یعنی منفی 03 را تجربه کرده، بین سال‌های 0891تا 4891(53 تا 93سال پیش) است. طی این سال‌ها نیمی از تالاب میانکاله خشک می‌شود و از نشانه‌های خشکی ایجاد‌شده در این سال‌ها، ایجاد گزستان است. بیش از 08درصد آب دریای خزر از رودخانه ولگا تامین می‌شود و درنتیجه راهی شدن این آب به دریای خزر، ویلاهای زیادی زیر آب رفت. خیلی‌ها زیر آب رفتن ویلاهای لب ساحل در دریای خزر را به یاد می‌آورند. در برخی از شهر‌ها مثل بندرترکمن برای سرریز نشدن آب به درون شهر، دیواره‌های سنگی در ساحل ساخته شد.

لایروبی، خلیج گرگان را احیا نمی‌کند

 حدود 5سال قبل زنگ خطر خلیج گرگان به صدا درآمد. افزایش میزان آلودگی‌ها و همچنین افزایش سطح خشکیدگی در خلیج گرگان، ازجمله مهم‌ترین نگرانی‌ها درخصوص آن بود. همان زمان نیز اعلام شد که خشک شدن و پسروی آب دریای خزر در نقاط مختلف، خطر ایجاد کانون گردوغبار را در سواحل خزر ایجاد کرده است. چندی بعد اما توسعه طرح گردشگری آشوراده به خلیج بحران‌زده گرگان نیز رسید و دامنه اقدامات عمرانی در این محدوده نیز به اجرا درآمد. هرچند برخی مسئولان محیط‌زیست معتقد بودند وضعیت خلیج گرگان بحرانی نیست و دارای جاذبه‌هایی گردشگری بسیاری است که باید از آن بهره برد اما در نهایت ابتدای سال‌جاری با تلاش فعالان محیط‌زیست، عملیات احداث اسکله در خلیج گرگان که حدود 8هزار هکتارش با خشکی مواجه شده است، ‌متوقف شد. محمدرضا کنعانی، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گلستان روز گذشته درخصوص آخرین وضعیت طرح احیای خلیج گرگان، گفت: خلیج گرگان‌ داری اکوسیستم منحصربه‌فرد و متأثر از 2 حوزه آبخیز آب شیرین از بالادست و آب‌شور از دریاست. نوسانات آب خلیج گرگان در گذشته نیز رخ داده و در برهه‌ای در سال ۱۳۴۲، بیشترین پسروی و در سال ۱۳۷۵، بیشترین پیشروی آب خلیج را داشتیم. هم‌اکنون به‌دلیل پسرفت آب، بخشی از اراضی در مجموعه خلیج گرگان، حالت غرقابی خودش را از دست‌داده و نگرانی مبنی بر خشک شدن خلیج وجود دارد. او به ایسنا افزود: با انجام لایروبی و برقراری ارتباط بین خلیج گرگان و دریای خزر، نمی‌توان انتظار ورود آب اضافه به خلیج و احیای سطح خشک‌شده آن را داشت. به گفته وی، با توجه به اینکه تراز آب خلیج نسبت به دریا کمی بالاتر است، لذا اگر لایروبی انجام و ارتباط بین خلیج و دریا برقرار شود، آبی وارد خلیج نخواهد شد. اینکه فکر کنیم ۸ هزار هکتار از وسعت خلیج که الان خشک‌شده با لایروبی احیا می‌شود، محقق نخواهد شد. کنعانی با تأکید بر اینکه باید تدابیری برای احیای خلیج گرگان اندیشیده شود، تصریح کرد: اینکه بگوییم فقط لایروبی کانال‌ها بین دریا و خلیج، راهکار احیای آن است، مورد تأیید سازمان محیط‌‌زیست نیست. سازمان محیط‌زیست معتقد است که احیای خلیج گرگان نیازمند مجموعه‌ای از اقدامات است. یکی از این اقدامات تأمین حقابه آب شیرین رودخانه‌های ورودی به خلیج است. کانال‌ها و رودخانه‌ها در استان گلستان و مازندران مورد مطالعه قرار گرفته و حقابه تالاب مشخص‌شده و مراحل نهایی را طی می‌کند و بعد از آن به وزارت نیرو ابلاغ می‌شود.