سد مقابل سیل نمی‌ایستد
کارشناسان معتقدند با وجود ساخت بیش از 600سد درکشور، همچنان تعداد و شدت سیلاب‌ها در حال افزایش است
الهام مصدقی راد _ خبر‌نگار
بعد از اعلام سازمان هواشناسی در اوایل مهر‌ماه که از وقوع بارش‌های نرمال و بالاتر از نرمال در پاییز امسال خبر داد و همچنین اعلام افزایش بارش‌ها در آبان‌ماه توسط رئیس مرکز ملی خشکسالی، فعالان حوزه سدسازی با استناد به سیلاب بهار98 و مخاطرات آن، به بیان اهمیت سدسازی و نقش آن در جلوگیری از تخریبات گسترده پرداختند.
استان‌های مختلف نیز در قالب گزارش‌هایی، پروژه‌های متوقف شده سدسازی را زنده کرده و خواستار ادامه اجرای آن شدند. این در حالی است که برخی از پژوهشگران حوزه آب و همچنین کارشناسان محیط‌زیست همواره انتقاداتی بر سدسازی داشته و برخلاف سدسازان معتقدند، اجرای چنین پروژه‌هایی، اثرات تخریبی بیش از سیلاب خواهد داشت. سؤال اساسی که این مخالفان می‌پرسند این است که چرا با وجود ساخت حدود 600سد در کشور، نه‌تنها از وقوع سیلاب‌های مخرب جلوگیری نشده، بلکه همچنان شمار و شدت آنها نیز در حال افزایش است؟
مدیرعامل شرکت مهاب قدس در نخستین روزهای وقوع سیلاب بهار98 در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام کرد: « سدسازی تنها راه منطقی و عملی به‌منظور جلوگیری از خسارت سیل در کشورهایی نظیر ایران است و ترویج این تفکر که نباید دیگر سدی ساخته شود، عدم استفاده از دهه‌ها تجربه جهانی است.» اما مخالفان سدسازی معتقدند مدیریت سازهای آب، سیل و خسارت‌های آن را افزایش داده و آنچه سیل‌ها را مخرب کرده، نه کمبود سدها بلکه تخریب جنگل‌هاست. عباس محمدی، فعال محیط‌زیست و رئیس انجمن دیده‌بان کوهستان در گفت‌وگو با همشهری به سیل ابتدای امسال در لرستان اشاره کرده و می‌گوید: «پوشش گیاهی ایران ازجمله در استان لرستان به‌دلیل چرای بی‌رویه، به شکل بی‌رحمانه‌ای نابود شده و ما به جای آنکه نگران پوشش گیاهی باشیم، سد می‌سازیم. ساخت‌وساز در حریم رود نیز از دیگر دلایل تخریب‌هاست. حتی سازمان جنگل‌ها اداره خود را در پلدختر، در حریم رود ساخته است.» او در مقابل نظر مدافعان سدسازی که معتقدند احداث سد جلوی سیلاب را خواهد گرفت می‌گوید: « نه‌تنها سدها نمی توانند جلوی سیلاب را بگیرند بلکه اگر مقابل سیل و حرکت آب گرفته شود تالاب‌ها به درستی تغذیه نمی‌شوند. سدهای متعددی که روی کارون و دز احداث شده اجازه انتقال آب را به تالاب‌ها نداده و آنها را در این استان خشک کرده است.» سد معشوره در استان لرستان، یکی از پروژه‌های متوقف شده در چند سال گذشته است که چندی قبل وزیر نیرو در بازدید از این استان قول مساعد برای ادامه فعالیت آن را داد. نمایندگان استان لرستان در مجلس و ائمه جمعه استان نیز بارها بعد از سیلاب امسال و خسارت‌های بسیاری که در این منطقه برجای گذاشت، بر جذب دوباره سرمایه‌گذار و ادامه احداث این سد تأکید کرده‌اند.
رئیس انجمن دیده‌بان کوهستان اما معتقد است: «اگر در این منطقه سد احداث شود، خوزستان که در پایین دست واقع شده آسیب خواهد دید. در بالادست پلدختر خیار و گوجه فرنگی کاشته شده که در مقایسه با خرمای خوزستان، ارزش اقتصادی کمتری دارد. اما احداث سد، نخلستان‌های خوزستان را بیش از پیش با خشکسالی مواجه می‌کند.سدهای متعدد ساخته شده روی دز و کارون، آورد رودخانه را کاهش داده و آب شور دریا در زمان مد، وارد نخلستان‌ها می‌شود. در اجرای چنین پروژه‌هایی منافع کل کشور باید درنظر گرفته شود.»
افزایش مصایب مازندران و خوزستان به‌دلیل احداث سدهای متعدد
به گفته کارشناسان، رویکرد مدیریت سازهای آب که با سدسازی از دهه30 در ایران آغاز شد، بر شدت رخداد سیل هم افزود. فاطمه ظفرنژاد، پژوهشگر آب و توسعه پایدار به همشهری می‌گوید: «براساس اعلام وزارت نیرو تاکنون 647سد در کشور ساخته شده، 146سد در دست احداث است و احداث 537سد نیز در دست مطالعه قرار دارد اما هم بر تعداد سیل‌ها افزوده شده و هم بر میزان خسارت‌شان و این مسئله کاملا مشهود است.»
او معتقد است؛ دستکاری نادرست به نام توسعه به‌ویژه توسعه منابع آب و ساخت 60سد در حوزه مازندران و تغییر نظام هیدرولوژیکی آبخیز‌ها و همچنین ساخت 30سد روی کارون، مصایب این مناطق را زیاد کرده است. این پژوهشگر می‌افزاید: «وسعت 20میلیون هکتاری جنگل‌های کشور در گذشته بدون هیچ مخزنی، 40میلیارد مترمکعب آب را در خود نگاه داشته و سفره‌های آب زیرزمینی را نیز تغذیه می‌کرد. اما امروز بخشی از پوشش جنگلی را به‌دلیل سدسازی از بین برده‌ایم.»
او با اشاره به اینکه سدها توانایی ایستادگی در برابر سیل‌هایی با دوره زمانی 10 و 20ساله را داشته و در مقابل سیل‌های 50 و 100ساله ناتوانند، به نقش تخریبی سدها اشاره کرده و می‌گوید: «وقتی به‌دلیل افزایش بارش‌ها آب در پشت سد افزایش می‌یابد، برای جلوگیری از شکستن سد، آن را رها می‌کنند. این میزان آب رها شده وارد مسیر رودخانه‌ای می‌شود که سال‌ها به‌دلیل احداث سد کم‌آب شده و حریم آن تغییر کاربری یافته و ساخت و سازهای متعدد در آن شکل گرفته و گسترش یافته است. درنتیجه خسارت‌های سنگینی برجای می‌گذارد. در واقع به‌دلیل سال‌ها کم‌آب شدن رودخانه، مردم گمراه شده و در حریم فعالیت می‌کنند که این موضوع اثرات مخرب‌تری در مقایسه با سیل دارد.» او تأکید کرد که حتی اگر دفتر رودخانه‌های ایران که متولی حفاظت از رودها در وزارت نیروست در مقابل ساخت و سازهای انجام‌شده درحریم بایستد، بازهم احداث سد تبعات سنگینی خواهد داشت.ظفرنژاد می‌افزاید: «حتی اگر ساخت‌و‌سازی در حریم رودها صورت نگرفته باشد، دامداران و کشاورزان در پایین دست بازهم دچار آسیب می‌شوند. گذشته از آن شدت آب رها شده گونه‌های گیاهی و جانوری بسیاری را درمسیر خود از بین خواهد برد.»
سکوت 60ساله
عباس محمدی و فاطمه ظفرنژاد هردو معتقدند آنچه موجب رونق سدسازی در کشور شده، سود کلان اقتصادی است که به‌همراه می‌آورد. محمدی می‌گوید: «یکی از پروژه‌هایی که به خوبی می‌تواند ثروت را به سمت خود بکشاند چنین پروژه‌هایی است که شاه بیت آن هم تامین آب است.» ظفرنژاد نیز با بیان اینکه از دولت و مجلس می‌خواهم یکی از سدهای ساخته شده را ارزیابی تطبیقی انجام داده و ببینند آیا آن سد به اهدافی که در ابتدا مطرح شده رسیده است یا خیر می‌گوید: «دفتر رودخانه‌های ایران متولی رودخانه‌های کشور است اما زیر مجموعه وزارتخانه‌ای است که سد می‌سازد و ارتباط گسترده‌ای با شرکت‌های سدسازی دارد. متولی رودخانه‌های ایران 60سال است که سکوت کرده و بخش اعظمی از رودخانه‌های ما از بین رفته است.»
