اینجا تاریخ زنده است

کارخانه نخریسی که روایتگر حدود یک قرن تاریخ صنعت مشهد و منطقه شرق کشور است، از نوروز امسال با عنوان موزه زنده صحن نو یا موزه زیارت احیا شده و به صورت ترکیبی از هنرهای نمایشی و تجسمی پذیرای زائران و مردم مشهد است. به گزارش خبرگزاری رضوی، کارخانه نخریسی نخستین کارخانه‌ای است که بعد از جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۱۳ در مشهد تاسیس شد. این کارخانه با قدمتی ۸۰ ساله بخشی از هویت تاریخی مشهد است و این قابلیت را داشته که به موزه‌ای با موضوع تاریخ شفاهی مشهد تبدیل شود. اسناد مکتوب تاریخی، ماشین‌آلات و دوک و ماکوهای نخریسی قدیمی و درهایی که هر لَت آن یک‌ونیم تُن وزن دارد و بدون دخالت جوش الکترونیک و فقط با استفاده از میخ و پَرچ به هم وصل شده و... همه در نوع خود کم‌نظیرند. شاید برای همین ظرافت‌هاست که با نگاه کردن به در و دیوار کارخانه حس می‌کنی روح زندگی هنوز لابه‌لای آجرهای قدیمی آن جاری است. 


موزه و نمایش

ترکیب موزه و نمایش خیابانی ظاهرا ترکیب غریب و نامانوسی است. موزه مکانی است آرام و پر از سکوت و نمایش میدانی یا خیابانی آنطور که از نامش پیداست ترکیبی از حرکات اغراق‌آمیز، دیالوگ و نور و رنگ و صدا. اما همین ترکیب پارادوکسیکال نیز اگر با خلاقیت بیشتر و به‌کارگیری گروهی حرفه‌ای اجرا می‌شد، حتما تاثیرگذارتر از حالت فعلی بود. 

نمایش خیابانی گونه‌ای از هنرهای نمایشی است که از متن اقشار مختلف اجتماع برخاسته و در دوران جنگ جهانی اول و انقلاب شوروی با هدف تبلیغ و ترویج مواضع انقلاب در اروپا رونق گرفت و با وجودی که به مرور زمان مفاهیم سیاسی آن کمرنگ شد، اما همواره مضامینی اجتماعی و فرهنگی دستمایه شکل‌گیری این‌گونه از هنرهای نمایشی بوده و هنوز هم در جهان طرفداران زیادی دارد و گاه آثاری از بهترین نمایشنامه‌نویسان دنیا به این سبک در اروپا اجرا می‌شود. در ایران نیز شکل سنتی نمایش میدانی، همان تعزیه‌خوانی است.  آنچه در موزه زنده زیارت اجرا می‌شود نوعی نمایش خیابانی است که در صورت استفاده از گروهی حرفه‌ای و قوی، با توجه به استانداردهای بالای تئاتر مشهد، می‌تواند برای رساندن پیام و محتوای مورد نظر ایده‌پردازان این مجموعه که روایت تاریخ انقلاب اسلامی در مشهد به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان است، بهترین فرم و قالب باشد. اما متاسفانه با وجود صرف هزینه هنگفت و ساخت دکورها و ماکت‌های خیلی خوب، این اتفاق شکل نگرفته و مهم‌ترین هدف این مجموعه به دلیل ضعف در اجرا ناکام مانده است. 


جذب تماشاگرها

نخستین و مهم‌ترین ویژگی نمایش خیابانی توانایی جذب تماشاگرِ در حال گذر است و قصه‌ای که تعریف می‌شود باید آنقدر جذاب و پرکشش باشد که تماشاگر رهگذر را به مکث وادارد و او را تا نقطه پایان با خود همراه کند. عجیب است که ایده‌پردازان این مجموعه فرهنگی به چنین نکته ساده و در عین حال بااهمیتی توجه نکرده‌اند. در موزه زنده زیارت نه قصه‌ای جذاب و تازه روایت می‌شود، نه بازیگران بداهه‌پردازی و توانایی قابل ذکری دارند و نه صحنه‌گردانی و فضا‌سازی به‌درستی شکل می‌گیرد. در حالی که همه این مولفه‌ها از ابتدایی‌ترین اصول نمایش میدانی است و در صورت عدم رعایت آنها تماشاگر نمایش را رها کرده و به راهش ادامه می‌دهد و اگر در موزه زیارت این اتفاق نمی‌افتد، تنها به این دلیل است که تماشاگران توسط بازیگران از لوکیشنی به لوکیشن بعدی هدایت می‌شوند و چه بسا بیش از این‌که برای دیدن ادامه داستان کنجکاو باشند، برای رفتن به مرحله بعد و تماشای ماکت‌ها و فضاهای موزه کنجکاوند که از قضا هیچ ارتباطی به زیارت ندارد. در واقع «موزه زنده زیارت»، نه زنده است و نه درباره زیارت. 

در مورد علت انتخاب نام زیارت برای موزه‌ای که موضوعش انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است، از «مرتضی نعیم» مدیر بهره‌برداری فاز نخست مجموعه می‌پرسیم. نعیم با اشاره به این نکته که پروژه موزه زنده صحن نو از ابتدا در 3 فاز طراحی شده می‌گوید: کارخانه نخریسی حدود 15 سال است تعطیل و به خارج از مشهد منتقل شده است. این محل به انبار تبدیل شده بود تا این‌که سال گذشته طرح و ایده‌ای توسط دوستان دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب به حجت‌الاسلام رئیسی، تولیت وقت آستان قدس رضوی ارائه شد و پس از تایید ایشان پروژه موزه زنده زیارت در 3 فاز کلید خورد. اما با توجه به جشن‌های چهل سالگی انقلاب، ابتدا فاز انقلاب اسلامی و دفاع مقدس این مجموعه را افتتاح کردیم و 2 فاز دیگر آن، دستاوردها که مربوط به دستاوردهای مختلف کشورمان و هزاره که به زندگی پیامبران تا دوران امامت حضرت رضا علیه‌السلام می‌پردازد، به بعد موکول شد که در صورت تامین بودجه از جانب آستان قدس رضوی ان‌شاءالله هر چه زودتر افتتاح می‌شود. 


استقبال مردم مشهد 

مدیر بهره‌برداری فاز نخست مجموعه با اشاره به استقبال خوب مردم مشهد و زائران در عید نوروز و ماه رمضان ابراز امیدواری کرد که این استقبال تا پایان تابستان هم ادامه داشته باشد. گرچه به نظر می‌رسد اگر برای جذابیت بخشیدن به فعالیت موزه تصمیم درستی اتخاذ نشود، چه بسا به مرور زمان بخشی از تماشاگرانش را از دست بدهد که مهم‌ترین دلیل این اتفاق را باید در اجرای ضعیف یک ایده خوب جست‌و‌جو کرد. در این مجموعه هر قدر در طراحی و ساخت ماکت‌ها دقت و ظرافت صورت گرفته، در عوض در مورد ماهیت نمایش‌هایی که اجرا می‌شود سهل‌انگاری شده و متاسفانه بخش زیادی از پتانسیل موجود در این مکان پرخاطره (کارخانه نخریسی) به هدر رفته است. بازی‌های ضعیف، روایت آشفته و سردرگم و دیالوگ‌های سطحی و تصنعی تا جایی که گاه خنده تماشاگران را به دنبال دارد، همه نشانگر این نکته است که موزه زیارت با آنچه مد نظر ایده‌پردازان آن بوده فرسنگ‌ها فاصله دارد. 

از مرتضی نعیم درباره اهداف فرهنگی مجموعه سوال می‌کنیم؛ وی می‌گوید: متاسفانه با وجود سابقه پربار شهر مشهد چه در سال‌های مبارزات علیه رژیم ستمشاهی و چه در دوران دفاع مقدس، آنطور که باید و شاید به این 2 مقطع حساس تاریخی نپرداخته‌ایم و برای شناساندن آن به نسل‌های جوان تلاش نکرده‌ایم. در حالی که یک‌پنجم نیروهای خط مقدم در زمان دفاع مقدس خراسانی بودند، اما همچنان موزه دفاع مقدس مشهد با مشکلات ریز و درشتی درگیر است و در مورد تاریخ شفاهی انقلاب نیز وضعیت به همین منوال است. در شهری که زادگاه رهبر انقلاب و هر گوشه‌اش شاهد سوابق مبارزاتی ایشان است، جای خالی چنین مجموعه‌ای کاملا احساس می‌شد. دفتر مطالعات جبهه فرهنگی با توجه به همه این موارد، ایده موزه زنده زیارت را پیشنهاد داد. 


جای خالی تاریخ کارخانه نخریسی

اگرچه موزه زنده صحن نو به شهادت اغلب بازدیدکنندگانش از جذابیت‌های خوبی برخوردار است، اما هنوز تا رسیدن به استانداردهای یک مجموعه فرهنگی تمام و کمال، تاثیرگذار و ماندگار در کلان‌شهر مذهبی مشهد فاصله زیادی دارد. هنگام بازدید از این مجموعه سوالات زیادی از ذهنمان می‌گذرد. مثلا این‌که با توجه به پیشینه تاریخی ارزشمند کارخانه نخریسی، آیا احداث موزه زیارت بهترین استفاده‌ای است که می‌شود از این مجموعه داشت؟ این موزه زنده قرار است چه نکته تازه و نغزی را به مخاطبانش ارائه دهد که آن را جای دیگری ندیده یا نشنیده باشند؟ آیا زندگی خانوادگی و مبارزات رهبر انقلاب در مشهد به سخنرانی‌هایشان در مسجد کرامت خلاصه می‌شود؟ و آیا روایت‌های کمترشنیده‌شده‌ای از زندگی پر فراز و نشیب ایشان و دیگر بزرگانی که نقش تعیین‌کننده‌ای در پیروزی انقلاب ایفا کردند در اسناد تاریخی موجود نیست؟ 

ای کاش لااقل تمهیدی اندیشیده شده بود تا در سال رونق تولید، بخشی از فضای 7 هزار متری کارخانه نخریسی به موزه‌ای برای نمایش پیشینه تاریخی خود‌ِ این کارخانه تبدیل شود. کارخانه‌ای که به گفته تاریخ‌نگاران در ابتدای راه‌اندازی‌اش امکان استخدام و امرار معاش حدود ۱۰۰۰ نفر را فراهم کرده و اهمیت آن در ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی شهر مشهد بر کسی پوشیده نیست و حتی این ظرفیت را داشته که در معرض دید عموم گذاشته شود تا نسل نو با کارخانه‌ای که سال‌ها حس زندگی و کار و تلاش را به این شهر تزریق کرده آشنا شوند. اکنون هم، در سکوت محوطه خالی کارخانه وقتی بازدیدکنندگان موزه را ترک می‌کنند، انگار هنوز صدای آن بوق بلند و ممتد کارخانه به گوش می‌رسد. بوقی که نشانه آغاز کار بود. همچون نت‌های موسیقی خاطره‌انگیزی که سال‌ها پیش نه‌تنها کارگران کارخانه که مردم یک شهر را از خواب بیدار می‌کرد.