گزارش
تراژدی مرسی
بررسی سرنوشت اولین رئیس‌جمهور منتخب مصر
ـ آیا مرسی به مرگ طبیعی درگذشته است
ـ ماجرای اختلاف نظر ایران و حزب‌الله درباره مرسی چه بود
خبری که جهان را شوکه کرد؛ نخستین رئیس‌جمهور منتخب تاریخ مصر بعد از تحمل 6سال زندان و حصر خانگی، سرانجام در جلسه دادگاهی که به‌منظور بررسی اتهام جاسوسی و خیانت وی علیه مصر برگزار شده بود جان سپرد؛ آن‌هم درحالی‌که محاکمه حسنی مبارک، دیکتاتور اسبق مصر عملا بدون هیچ نتیجه‌ای خاتمه یافته و او هم‌اکنون در شرم الشیخ (اصلی‌ترین قطب گردشگری مصر) به‌سر می‌برد. واکنش‌ها به مرگ تکان‌دهنده محمد مرسی بسیار گسترده بوده، او حتی بعد از مرگش هم محل بحث و جدل جریانات سیاسی-رسانه‌ای عربی و بین‌المللی است. با این حال هیچ‌کس درباره بر فرجام تلخ نخستین تجربه دمکراسی در تاریخ مصر تردیدی ندارد؛ تجربه‌ای که حالا از آن تنها نمادی برای آینده باقی مانده؛ رئیس‌جمهور منتخبی که در دادگاه کودتاچیان درگذشت.
زمانه و زندگی مرسی
اولین رئیس‌جمهور منتخب تاریخ مصر، 68سال قبل در روستایی از توابع استان الشرقیه چشم به جهان گشود؛ در خانواده‌ای نسبتا فقیر با پدری کشاورز و مادری خانه‌دار. محمد فرزند بزرگ این خانواده بود که بعد از پایان تحصیلات مقدماتی به‌دلیل استعداد قابل توجه با حمایت خانواده برای تحصیلات تکمیلی راهی قاهره شد. او مدارک کارشناسی و کارشناسی ارشد خود در رشته مهندسی فلزات را با درجه علمی ممتاز از دانشگاه قاهره کسب کرد و با دریافت بورس تحصیلی راهی آمریکا شد. پس از دریافت دکتری، چندین سال مشغول تدریس در دانشگاه‌های آمریکا و مصر (به‌عنوان استادیار و استاد) بود تا اینکه سرنوشت مسیرش را تغییر داد و با تأسیس بخش سیاسی سازمان اخوان‌المسلمین، به‌عنوان یکی از هواداران این سازمان عملا زندگی سیاسی او شروع شد.
در سال1995 به‌عنوان یکی از اعضای لیست مورد حمایت اخوان‌المسلمین موفق به ورود به پارلمان مصر شد و با پیشرفت بسیار چشمگیر در ساختار درون‌حزبی و عملکرد مناسب در پارلمان، دوبار دیگر نیز در سال‌های 2000 و 2005 با رأی بسیار بالا به مجلس مصر راه یافت؛ مجلسی که در سایه دیکتاتوری مبارک عملا از اختیارات بسیار محدودی برخوردار بود. رسانه‌های مصر طی این سال‌ها مرسی را بیش از هر چیز با رسیدگی به مطالبات قشر محروم و مخالفت با اسرائیل می‌شناختند. در سال2011 و با آغاز نخستین تکانه‌های بهار عرب در شمال آفریقا، سازمان اخوان‌المسلمین مرسی را به‌عنوان رئیس حزب عدالت و آزادی برگزید؛ اقدامی معنادار که نشان از نقش مهم وی در تحولات بعد از انقلاب داشت. بر این اساس، در نخستین انتخابات دمکراتیک تاریخ مصر به‌عنوان نامزد همین حزب وارد کارزار انتخابات شد و در پی رقابتی سخت و دومرحله‌ای، سرانجام در سال2012 با کسب 51.7درصد آرا رئیس‌جمهور مصر شد. اگرچه این پایان ماجرای مرسی و دمکراسی در مصر نبود، چراکه براساس پیش‌بینی بسیاری از تحلیلگران، ارتش حاضر به تقسیم قدرت با نیروهایی که هویت سیاسی خود را با تکیه بر صندوق رأی به‌دست آورده بودند نشد. به این ترتیب، جنبش نافرمانی (نیروهای سیاسی مخالف مرسی و اخوان‌المسلمین که به‌دلیل گرایش‌های سیاسی وی خواستار سلب مشروعیت از رئیس‌جمهور و برگزاری مجدد انتخابات بودند) زمینه را برای کودتای ارتش فراهم کردند و مرسی رسما در 3ژوئن 2013 توسط وزیر دفاع وقت، عبدالفتاح السیسی از ریاست‌جمهوری عزل شد. او طی تمام این سال‌ها در زندان بود و جز چند جلسه دادگاه و آن هم به شکل محدود، هیچ فرصتی برای ارتباط با مردم پیدا نکرد.
قتل تدریجی در زندان؟
انتقادات شدید حامیان رئیس‌جمهور منتخب مصر و مخالفان نظام عبدالفتاح السیسی به شرایط مرسی در زندان بعد از انتشار خبر مرگ ناگهانی او در دادگاه، امری طبیعی و قابل انتظار بود. اما بیانیه دیده‌بان حقوق بشر و جزئیاتی که در این بیانیه به نقل از منابع مختلف درباره شرایط غیرطبیعی مرسی در زندان نقل شده، سناریوی قتل تدریجی و تعمدی وی را تقویت کرده است. در این بیانیه، پیش از هر چیز به سخنان محمد مرسی در جلسات مختلف دادگاه اشاره شده که از عدم‌رسیدگی به مشکلات پزشکی وی حکایت دارد. برای مثال او در آخرین جلسه دادگاهش گفته بود طی یک‌هفته گذشته 3بار در اثر مشکلات جسمی بیهوش شده‌ام اما هیچ‌کس به وضعیت من رسیدگی نمی‌کند. او همچنین در یکی دیگر از جلسات دادگاه مدعی شده بود از سال2015 خواستار رسیدگی به وضعیتش توسط پزشک متخصص دیابت شده اما درخواست وی تاکنون بی‌نتیجه مانده است. تمام اینها در حالی است که دادستانی طی 24ساعت گذشته با تمام درخواست‌ها برای بررسی جنازه مرسی مخالفت کرده و پیکر او در شرایط بسیار امنیتی، بدون حضور کامل اعضای خانواده‌اش دفن شد. یاسر الزعاتره، نویسنده فلسطینی در این زمینه نوشت: تمام جزئیات و همچنین رفتار نظام مصر نشان از وقوع قتل دارد؛ قتلی که نمونه آن را بارها در زندان‌های اسرائیل دیده‌ایم.
مرسی در آخرین دقایق دادگاه چه گفت؟
با وجود شرایط امنیتی که همواره بر دادگاه‌های سیاسی مصر حاکم است اما تمام شاهدان عینی مدعی شده‌اند رفتار دادستانی مصر در آخرین جلسه دادگاه مرسی بیش از همیشه سختگیرانه بوده؛ تا جایی که حتی برخی وسایل نوشتاری وکلا و خبرنگاران محدود حاضر در جلسه نیز از سوی نیروهای امنیتی ضبط شده است. با این حال اطلاعات محدودی از آخرین سخنان مرسی قبل از مرگش در دادگاه منتشر شده است. به گزارش الجزیره به نقل از یکی از حضار دادگاه، مرسی گفته است: من در معرض عملیات قتل عمد هستم و شرایط جسمی‌ام بسیار وخیم است. او در ادامه درخواست کرده به اتهام جاسوسی برای قطر پاسخ دهد و در این زمینه نزدیک به 20دقیقه سخن گفته است. محمد مرسی در آخرین دقایق زندگی‌اش گفته: رازهای بزرگی در سینه دارم که اگر برملا شود آزاد خواهم شد اما هرگز آنها را اعلام نمی‌کنم؛ چراکه انتشار این اطلاعات به امنیت مصر ضربه می‌زند. او بعد از قطع میکروفن، با صدای بلند فریاد زده: این دادگاه قانونی نیست، من وکیلی ندارم، حتی کسی که برای وکالت من گماشته شده اطلاعات کافی در اختیار ندارد. مرسی در پایان، شعری عربی با مضمون ملی را خوانده و به گفته شاهدان عینی، لحظاتی بعد در داخل قفس مخصوص متهمان از هوش رفته است.
معمای مرسی و ایران
نسبت مرسی با ایران و محور مقاومت چه بود؟ آیا او آنطور که رسانه‌های عربستانی ادعا می‌کنند به‌دنبال نزدیکی تهران و قاهره بود یا این تنها بهانه‌ای رسانه‌ای برای پربار کردن لیست اتهامات رئیس‌جمهور منتخب مصر بوده است؟ افکار عمومی ایران محمد مرسی را با سخنرانی او در اجلاس عدم‌تعهد در تهران به یاد دارند، و شاید هم با حمایت صریحش از شورشیان سوریه. اما بسیاری با گذشت زمان معتقدند، مرسی تهدید بزرگی علیه نه‌تنها عربستان بلکه اسرائیل بود که بر همین اساس، علیه وی کودتا شد. ریشه این اختلاف نظر اما به‌نظر می‌رسد فراتر از دوگانه‌های رسانه‌ای است. سیدحسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان برای نخستین‌بار از این واقعیت پرده برداشت. به گفته وی، سران حزب‌الله از سقوط دولت مرسی استقبال کردند اما در ادامه متوجه شدند رهبران ایران به‌شدت از این واقعه متاثر شده‌اند. بدون شک مواضع رسانه‌ای مرسی و بدنه اخوانی دولت او در شکل‌گیری این دوگانه بیشترین نقش را داشته است. با این حال، تأملی کوتاه در مسیر یک‌ساله‌ای که دولت او طی کرد نشان می‌دهد ادامه کار دولت اسلامگرای مصر می‌توانست تهدیدات جدی را متوجه منافع اسرائیل و برخی متحدان عرب این رژیم کند؛ تهدیداتی که شاید مهم‌ترین آنها در سیاست دولت مرسی در حوزه انرژی ریشه داشت. در دولت او وزیر انرژی دولت مبارک به‌علت هدر دادن منابع ملی (فروش ارزان گاز به اسرائیل) دادگاهی و زندانی شد. از سوی دیگر، روابط امنیتی مصر با حماس به شکل چشمگیری افزایش یافت؛ روابطی که بخش اصلی اتهامات مرسی در دادگاه دولت کودتا را تشکیل داده بود. با این حال، اکنون مرسی و دولتش صرفا به بخشی از تاریخ خاورمیانه تبدیل شده است. فرصتی تاریخی برای سازمان اخوان‌المسلمین و شاید برخی دیگر از بازیگران منطقه‌ای که با رازها و ناگفته‌های بی‌شمار، صحنه قدرت را به اجبار ترک کردند.
واکنش‌ها به دادگاه نافرجام
انتشار خبر مرگ ناگهانی مرسی ظرف چند دقیقه تمام موضوعات مطرح در فضای مجازی جهان عرب و انگلیسی‌زبان را به حاشیه برد. واکنشی که نشان از موقعیت ویژه رئیس‌جمهور منتخب مصر برای افکار عمومی و رسانه‌های جهان داشت. پیروزی مرسی و اخوان‌المسلمین در انتخابات سال2012 در حقیقت پیروزی محوری منطقه‌ای از قطر تا ترکیه ارزیابی می‌شد؛ همانگونه که مخالفان این محور از عربستان گرفته تا امارات و حتی به گفته برخی منابع، اسرائیل در کودتای سال2013 نقش داشتند. این جدال حتی با مرگ مرسی هم پایان نیافت و صف‌کشی‌ها بر سر سرنوشت او ادامه دارد.
سازمان ملل
استفان دوگریک، سخنگوی سازمان ملل دقایقی بعد از انتشار خبر درگذشت محمد مرسی در پیامی ضمن تسلیت به خانواده و دوستداران وی از این واقعه ابراز تأسف کرد.
ترکیه
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه که از نزدیک‌ترین نیروهای سیاسی به مرسی بود در جریان یک سخنرانی عمومی گفت: از خداوند می‌خواهم برادر شهید ما را رحمت کند. مرسی مبارز بزرگ آزادی در تاریخ بود. نظام ظالم السیسی او را در دادگاهی ناعادلانه تحت شدیدترین فشارها قرار داد؛ درحالی‌که مرسی رئیس‌جمهور برحق و دمکراتیک مردم مصر بود.
قطر
شیخ تمیم بن‌حمد آل‌ثانی، امیر قطر نیز به فاصله کوتاهی بعد از انتشار خبر، با صدور پیامی درگذشت مرسی را به خانواده او و مردم مصر تسلیت گفت.
مالزی
مهاتیر محمد، نخست‌وزیر مالزی که روابط نزدیکی با قطر و ترکیه دارد هم در صفحه توییتر خود ضمن تسلیت به مردم مصر نوشت: درگذشت مرسی خسارتی بزرگ برای دمکراسی است.
جنبش حماس و جهاد اسلامی فلسطین
حماس و جهاد اسلامی به‌عنوان اصلی‌ترین گروه‌های مقاومت فلسطین در بیانیه‌های جداگانه درگذشت مرسی را تسلیت گفتند. در هر دو بیانیه، بخش‌هایی از مواضع رئیس‌جمهور منتخب مصر در دفاع از حقوق ملت فلسطین و مخالفت با اشغالگران ذکر شده بود. ساعاتی بعد از درگذشت مرسی، در بخش عمده مساجد فلسطین و غزه، ازجمله مسجدالاقصی، نماز میت غیابی برای او برگزار شد.
ابومنصف المرزوقی
رئیس‌جمهور سابق تونس در مصاحبه با شبکه الجزیره گفت: از خدا می‌خواهم مرسی را رحمت کند و متأسفم که تا زمان زنده بودنش نتوانستیم برای او، آزادی در مصر و بهار عربی‌مان کاری کنیم. مرزوقی بعد از بیان این سخنان در مقابل دوربین شبکه الجزیره گریست.
خانواده مرسی
احمد مرسی، فرزند ارشد رئیس‌جمهور منتخب مصر که همواره از مخالفت نیروهای امنیتی مصر برای ملاقات با پدرش شکایت داشت بعد از باخبر شدن از مرگ وی در صفحه فیسبوک خود نوشت: پدر، دیدارمان به قیامت. همسر مرسی نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد محمد مرسی شهید شده است و بار دیگر از دولت مصر خواست جنازه او را در کنار مقبره سایر رهبران اخوان‌المسلمین دفن کنند.
عربستان و امارات
سکوت مقامات این دو کشور نسبت به مرگ مرسی ازجمله سوژه‌های قابل توجه برای رسانه‌ها بود. این در حالی است که رسانه‌های دولتی امارات و سعودی، با تأکید بر واکنش قطر و ترکیه به مرگ مرسی، بار دیگر حملات خود به وی و همچنین سازمان اخوان‌المسلمین را از سر گرفتند.
در همینه زمینه :
