محیط زیست
خلیج‌فارس در معرض تهدید
مرگ مرجان‌ها، تغییر الگوی مهاجرت ماهیان، بروز انواع بیماری‌ها و کاهش ذخایر ژنتیک، برخی از پیامدهای تغییر اقلیم در خلیج‌فارس است
الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار
سال1978 دولت‌های ایران، بحرین، کویت، قطر، امارات، عربستان، عراق و عمان در کشور کویت نشست مشترکی با موضوع خلیج‌فارس برگزار کردند و با امضای کنوانسیون موسوم به کویت، متعهد شدند اقدامات مناسبی برای جلوگیری از آلودگی و کاهش آن در این منطقه دریایی انجام دهند. مهم‌ترین موضوعی که این کنوانسیون در 40سال قبل مورد تأکید قرار داد، کاهش و رفع آلودگی ناشی از کشتی‌ها، تخلیه مواد زائد، اکتشاف در بستر دریا و سایر فعالیت‌های انسانی بود. این کنوانسیون، یکی از چند پروتکلی بود که سازمان منطقه دریایی راپمی(خلیج‌فارس و دریای عمان) به‌منظور حفاظت محیط‌زیست دریایی در برابر آلاینده‌های مختلف تهیه کرده است. به جز آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی که خلیج‌فارس را تهدید می‌کند، عوامل دیگری هم این محدوده استراتژیک و با‌اهمیت زیست‌محیطی خلیج‌فارس را با خطر مواجه کرده که یکی از اصلی‌ترین آنها، پدیده تغییر اقلیم و اثراتی است که این پدیده بر اکوسیستم و گونه‌های جانوری و گیاهی خلیج‌فارس بر جای می‌‌گذارد.
مرگ مهم‌ترین اکوسیستم دریایی
آنچه در این گزارش به‌عنوان عوامل تهدید‌کننده دریای جنوب ایران نام برده می‌شود، معطوف به خلیج‌فارس است. همین خصیصه خلیج و بسته‌بودن این منطقه، اثرات عوامل اقلیمی و انسانی را بر آن افزایش داده و وضعیت متفاوتی را با دریای عمان که به آب‌های آزاد و اقیانوس هند متصل است، رقم زده است. یکی از اثرات تغییرات اقلیمی و جهان‌گرمایی که هم‌اکنون جهان با آن مواجه است، افزایش دمای هواست. طی مطالعات انجام‌شده، از سال1985 به بعد در هر دهه حدود 6دهم سانتی‌گراد، دمای آب‌های سطحی دریا افزایش یافته که براساس پیش‌بینی‌های انجام‌شده این افزایش دما برای خلیج‌فارس، تا سال 2099 به 2.5تا 3.5درجه سانتی‌گراد خواهد رسید.
این میزان افزایش، تأثیرات بسیاری بر گونه‌های جانوری و گیاهی خلیج‌فارس خواهد گذاشت. در حال حاضر، این تغییرات ایجاد شده و هر‌چند‌سال یک‌بار باعث بروز رویدادهایی در این محدوده آبی می‌شود. سفیدشدگی آبسنگ‌های مرجانی یکی از همین رویدادهاست. برای نمونه در تابستان سال گذشته حجم بالایی از آبسنگ‌های مرجانی مبتلا به سفیدشدگی شدند. آبسنگ‌های مرجانی وقتی با توجه به شرایط محیطی، دیگر قادر به ادامه حیات نباشند، دچار بلیچینگ یا سفیدشدگی می‌شوند. اگر شرایط مناسب برای ادامه حیات آنها فراهم شود، دوباره به چرخه حیات بازمی‌گردند در غیر این صورت دیگر امیدی به بازگشت آنها وجود ندارد و آبسنگ‌های مرجانی با مرگ مواجه می‌شوند. این در حالی است که آبسنگ‌های مرجانی، از گونه‌های مقاوم خلیج‌فارس محسوب شده و تقریبا با شرایط منطقه سازگار شده‌اند. حتی با توجه به مسئله جهان‌گرمایی که آبسنگ‌های مرجانی در دیگر نقاط دنیا را با تهدید جدی مواجه می‌کند، از مرجان‌های خلیج‌فارس به‌عنوان روزنه امید برای بقای مرجان‌های دنیا نام برده می‌شود. آبسنگ‌های مرجانی، فقط آن چیزی نیستند که عموم مردم از آنها به‌عنوان گونه گیاهی زیبا در اعماق دریا یاد می‌کنند بلکه از مهم‌ترین اکوسیستم‌های دریایی محسوب می‌شوند و از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند. پرگل قوام مصطفوی، دانش‌آموخته دکتری بیولوژی دریا که بیش از 15سال در مورد آبسنگ‌های مرجانی خلیج‌فارس کار مطالعاتی انجام داده، در این‌باره به همشهری می‌گوید: «آبسنگ‌های مرجانی بعد از جنگل‌های بارانی، پرتولیدترین اکوسیستم دنیا بوده و نقش مهمی در دریا دارند، از بین رفتن آنها نیز موجب از بین‌رفتن ماهیانی می‌شود که دارای ارزش اقتصادی هستند.» به گفته او، افزایش co2 در جو که از عوامل تغییرات اقلیمی و جهان‌گرمایی است هم باعث اسیدیته‌شدن آب دریا شده که در نهایت و طی زمان طولانی باعث آن می‌شود که آبسنگ‌های مرجانی مانند گذشته تشکیل نشوند. به جز سفیدشدگی یا مرگ آبسنگ‌های مرجانی، تغییر الگوی مهاجرت ماهیان، تأخیر یا تسریع شکوفایی تخم موجودات دریایی و تغییر در تکامل لاروی، تغییر مناطق تغذیه‌ای موجودات دریا، کاهش‌یافتن تنوع زیستی دریا، بروز انواع بیماری‌ها، کاهش ذخایر ژنتیک و در معرض خطر قرار گرفتن گونه‌های کمیاب و بومی، به گفته قوام مصطفوی از دیگر پیامدهای تغییر درجه حرارت آب دریاست که رخ خواهد داد. شکوفایی پلانکتونی نیز یکی دیگر از این اتفاقات است که به گفته این استاد دانشگاه به‌دلیل افزایش درجه حرارت یا ورود آلاینده‌های محیطی به دریا رخ خواهد داد. در این شرایط، سیست(تخم)هایی که به‌طور عادی در خلیج‌فارس وجود دارند، بر اثر افزایش دما دچار شکوفایی شده که اگر از حد طبیعی خارج شده و گستردگی زیادی داشته باشند، اثرات سوئی همچون مرگ ماهیان یا مرجان‌ها را رقم خواهند زد.
این استاد دانشگاه واحد علوم و تحقیقات تهران می‌افزاید: «کشند سرخ نیز که چند سال قبل در خلیج‌فارس به وقوع پیوست، در واقع همین است. دهم و یازدهم دی‌ماه سال‌جاری نیز با شکوفایی پلانکتونی در خلیج‌فارس مواجه شدیم اما آنچه حدود 10سال قبل رخ داد، به‌دلیل طولانی‌بودن و قابل کنترل‌نبودن، بسیار مضر بود.»
اثرات عوامل انسانی
به جز تغییرات اقلیمی که انسان در ایجاد آن نقش مهمی دارد، عوامل دیگری نیز در زمره تهدیدات خلیج‌فارس قرار می‌گیرند که مستقیم با فعالیت انسان مرتبط است. بهره‌برداری و استخراج نفت از بستر دریا، ورود فاضلاب‌های تصفیه‌نشده، ساخت و توسعه اسکله، استفاده از آب‌شیرین‌کن‌های گسترده و... ازجمله این موارد به شمار می‌روند که همگی با اتخاذ راهکارهایی قابل کنترل و کاهش پیامد است. دستگاه‌های آب‌شیرین‌کن، بعد از گرفتن نمک آب دریا، آن چیزی که به دریا باز‌می‌گردانند، آب بسیار شور و با حرارت بالایی است که به عوارض آن اشاره شد. پروین فرشچی، معاون محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست به همشهری می‌گوید: «55درصد آب‌شیرین‌کن‌های جهان در جنوب خلیج‌فارس و در کشور عربستان قرار دارد. بازچرخانی آب در خلیج‌فارس به‌خصوص قبل از تنگه هرمز بین 3 تا 5سال طول می‌کشد و این شوری تبعات زیادی بر اکوسیستم خواهد گذاشت.» حسن محمدی، هماهنگ‌کننده برنامه محیط‌زیست خلیج‌فارس و دریای عمان، سال1394 اعلام کرد 30درصد فاضلاب منطقه، بدون تصفیه وارد خلیج‌فارس و دریای عمان می‌شود که این میزان در کشورهای عربی 70درصد است. به گفته او، در همان سال‌ها از 21مورد نشت بزرگ نفت با بیش از 100میلیون بشکه در آب‌های دنیا، 7مورد در خلیج‌فارس رخ داده. فرشچی در این خصوص نیز می‌گوید: «ما هم‌اکنون منطقه سیاسی ناآرامی داریم و در این شرایط نمی‌توان به‌صورت مستقیم گفت کدام کشور بیش از همه در این آلودگی نقش دارد.»
تلاش کشورهای حاشیه خلیج‌فارس برای کاهش تهدیدات این دریا
25 تا 27 دی‌ماه امسال، نشست تدوین استراتژی منطقه‌ای ارزیابی ریسک، راهکارهای سازگاری و مقابله با تغییرات اقلیم در منطقه خلیج‌فارس و دریای عمان با حضور نمایندگان همه کشورهای حوزه خلیج‌فارس در کشور عمان برگزار شد. پروین فرشچی، معاون محیط‌زیست دریایی سازمان محیط‌زیست درباره این نشست به همشهری گفت: مسئله اصلی این نشست ایجاد همکاری بیشتر برای تهیه استراتژی تغییرات اقلیم بر اکوسیستم‌های خلیج‌فارس و دریای عمان بوده و طی آن مقرر شده تمامی کشورهای منطقه تا سال آینده، با بررسی ارزیابی ریسک و آنچه موجب تغییرات در خلیج‌فارس شده، راهکارهایی برای سازگاری و مقابله با این تغییرات را اولویت‌بندی و سپس اجرا کنند. افزایش دمای آب، افزایش شوری آب، ورود مواد آلاینده و فاضلاب‌های تصفیه‌نشده، سفیدشدگی و مرگ آبسنگ‌های مرجانی به‌دلیل افزایش دما و شوری و نابودی یکی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های دریایی، افزایش توفان‌های دریایی، بالاآمدن سطح آب دریا، تهدید گونه‌های جانوری و گیاهی خلیج‌فارس و... ازجمله عواملی است که این منطقه دریایی را با تهدید مواجه کرده و به گفته پرگل قوام مصطفوی، استاد بیولوژی دریا، بروز این عوامل، اهمیت بررسی و حفاظت از گونه‌های کمیاب یا در معرض تهدید خلیج‌فارس را بیشتر می‌کند.
در همینه زمینه :
