پایتخت؛ 72ساعت خارج از کنترل

پریسا امیرقاسم‌خانی/خبر‌نگار

یک لحظه تکان شدید، آوار، سیاهی و دیگر هیچ... و اینک زلزله... حدود 200سال از آخرین زلزله بزرگ تهران می‌گذرد. طبق گفته متخصصان هر 150سال یک‌بار باید منتظر یک زلزله بزرگ در تهران باشیم. اکنون حدود 50سال از زمان وقوع زلزله در تهران گذشته است. براساس گزارش شبکه لرزه‌نگاری تهران، در‌ ماه گذشته تعداد 10زمین‌لرزه در مجاورت شهر تهران به ثبت رسیده که یکی از آنها به بزرگی 1/4ریشتر در شمال غرب تهران بوده است. همچنین 22مورد زمین‌لرزه خفیف به بزرگی 5/2ریشتر اتفاق افتاده است. در شهری که 8میلیون و 700هزار نفر جمعیت ساکن،12میلیون و 500هزار نفر جمعیت شناور و 4و نیم درصد بافت فرسوده دارد در زمانی و جایی که نمی‌دانیم اگر زلزله بزرگی رخ بدهد، چه اتفاقی می‌افتد، تهران چقدر در برابر زلزله آمادگی دارد؟ مردم چه باید بکنند؟...

زلزله فقط درگسل مشا چند ده ثانیه قبل خبر می‌دهد
شنیده‌اید می‌گویند زلزله خبر نمی‌دهد؛ اتفاقا برعکس است. در دنیا سیستم‌هایی وجود دارند که زمان و مکان وقوع زلزله را چند ده ثانیه قبل از آمدن خبر می‌دهند. در تهران 7 گسل اصلی وجود دارد که عبارتند از:کهریزک، جنوب شهرری، شمال شهرری، شمال تهران، مشا، پاکدشت و اشتهارد. هم‌اکنون به‌صورت نمونه، در محل گسل مشا، از دماوند تا تهران، 4ایستگاه لرزه‌نگار وجود دارد که زمان وقوع زلزله را چند ده ثانیه قبل از آمدن خبر می‌دهد. البته این امکان فقط در گسل مشا وجود دارد و اگر در جنوب شهر ری و شمال تهران زلزله بیاید، تهران خبردار نمی‌شود! 

زلزله خبر می‌دهد، ولی تهران خبردار نمی‌شود
اگر همین امروز زلزله چند ده ثانیه قبل از آمدنش در گسل مشا به ما خبر بدهد، ما باید بتوانیم از طریق سیستم‌های هشدار‌دهنده مانند بلندگو یا وسایل ارتباط جمعی ازجمله پیامک تلفن همراه یا رسانه تصویری مانند صدا و سیما به مردم هشدار بدهیم. به علاوه چند ده ثانیه زمان مناسبی است که بتوانیم زیرساخت‌های خطرزای شهر ازجمله برق، آب و گاز را قطع کنیم. احمد صادقی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در این‌باره می‌گوید: «مرکز فرماندهی سازمان در طول شبانه‌روز فعال است. وقتی ما چند ده ثانیه قبل موج اولیه زلزله را از مشا دریافت می‌کنیم، از طریق سامانه هشدار سریع زلزله آن را اطلاع می‌دهیم ولی هم‌اکنون امکان قطع شدن سامانه هشدار سریع زلزله سازمان وجود دارد. قرار است یک شبکه پایدار ایجاد شود که برای اطلاع‌رسانی زلزله امکان دسترسی به 20هزار نفر کاربر به‌صورت پایدار وجود داشته باشد، ولی این شبکه هنوز ایجاد نشده است.» احمد صادقی ادامه می‌دهد: «برای چند ده ثانیه قبل از وقوع زلزله در مرکز یک بلندگوست که تا شعاع 3کیلومتری و مدار 360توان اطلاع‌رسانی دارد، ولی ما برای هشدار زلزله در سطح شهر به 50عدد از این بلندگوها نیاز داریم. همچنین مذاکراتی با صدا و سیما انجام داده‌ایم که بتوانیم وقوع زلزله را در برنامه زنده پخش کنیم یا وزارت ارتباطات بتواند هشدار را از طریق پیامک به مردم اطلاع بدهد، ولی هم‌اکنون ارتباط ما با صدا و سیما یا وزارت ارتباطات در حال برنامه‌ریزی است.» احمد صادقی می‌گوید: «چند ده ثانیه فرصت مناسبی است که زیرساخت‌های خطر‌زای شهر را غیرفعال کنیم. زیرساخت برق با یک کلید قطع می‌شود، ولی امکان قطع زیرساخت‌های گاز و آب در حال اجراست... .» او در پایان می‌افزاید: «هم‌اکنون در تهران 14دستگاه لرزه‌نگار وجود دارد که نیاز شهر به 50دستگاه است.»

تهران آشفته در ساعات اولیه زلزله
در زمان زلزله از 72ساعت اول به‌عنوان زمان طلایی یاد می‌کنند. احمد صادقی می‌گوید: «اگر در تهران زلزله بیاید، در  72 ساعت اول شهر آشفته و غیرقابل کنترل است. مهم‌ترین مسئله در زمان زلزله، نجات جان مردم است. هم‌اکنون در سطح شهر 101سوله مدیریت بحران وجود دارد که 22سوله آن فعال است، ولی سایر سوله‌ها براساس مصوبه شورای شهر تهران در اختیار سازمان ورزش قرار گرفته است که درصدد هستیم آنها را به مدیریت بحران برگردانیم. بسیاری تصور می‌کنند که سوله‌های بحران مراکز اسکان اضطراری هستند، ولی این سوله‌ها ایجاد شدند که ما در آنها از قبل، اقلام مورد نیاز مردم را در زمان بحران جمع‌آوری کنیم یا در زمان عادی به مدیران بحران محلات یا مردم آموزش مقابله با بحران را بدهیم. هم‌اکنون 22سوله باقیمانده وظایف مدیریتی را بر عهده دارند و فقط 10 درصد جمعیت تهران را با 300هزار اقلام مورد نیاز مانند موتور برق، لجن‌کش، وسایل نجات سبک و... پوشش می‌دهند. سایر اقلام مانند چادر، مواد غذایی خشک، پلاستیک، نایلون و... توسط سازمان هلال‌احمر در اختیار مردم قرار می‌گیرد.» به گفته حسین کتابدار، مدیرعامل سازمان هلال‌احمر طبق قانون، هلال‌احمر در زمان زلزله فقط می‌تواند اقلام مورد نیاز 2درصد از جمعیت مردم تهران را تأمین کند، ولی رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران در صحبت‌هایش می‌گوید که اگر در تهران زلزله بیاید پیش‌بینی می‌شود حدود 2میلیون نفر از مردم تهران تحت‌تأثیر زلزله قرار بگیرند.

آمادگی استان‌های معین در حال اجرا
اگر در تهران زلزله بیاید و آنقدر بزرگ باشد که نیاز به کمک نیروهای امدادی خارج از تهران داشته باشیم، از استان‌های معین استفاده می‌شود. هم‌اکنون برای 22منطقه تهران 22استان معین وجود دارد که از میان آنها 5استان مازندران، قم، مرکزی، گیلان و قزوین پیشتاز هستند. استان‌های پیشتاز زمان حادثه زودتر در محل حضور پیدا می‌کنند و میزان خسارت و کمک‌های مورد نیاز را به سایر استان‌های معین اعلام می‌کنند. اکنون دستورالعمل‌های استان معین تهیه شده است و در حال ارسال توسط وزارت کشور است. بعد از ارسال دستورالعمل‌ها، هر استان معین با منطقه مورد نظر ارتباط برقرار می‌کند و نیازسنجی انجام می‌دهد، ولی تا این ارتباطات برقرار نشود، نمی‌توانیم بگوییم استان‌های معین آمادگی صددرصدی برای مقابله با زلزله را دارند؛ هرچند استان‌هایی را به‌عنوان معین انتخاب کردیم که از ظرفیت لازم برخوردار هستند.

اگردر تهران همین امروز زلزله بیاید...
اگر همین امروز در تهران زلزله بیاید، از همان 10 ثانیه اول تا 72ساعت، هنوز طرح‌ها، مصوبات، هماهنگی‌ها و تفاهمنامه‌های زیادی وجود دارد که برای جلوگیری از آسیب و صدمات کمتر زلزله در سیستم مدیریتی شهر تهران جامانده است. در چنین شرایطی به‌طور حتم پیشگیری تنها راه‌حل ممکن است. اکنون سند سندای به‌عنوان سند بین‌المللی در زمینه مدیریت بحران وجود دارد که از سال 2015تا 2030درباره مدیریت بحران کشورها به دست آمده است. در سند سندای کشورها باید درک واقعی نه غیرواقعی و شعاری از مخاطرات بحران داشته باشند و به پیشگیری قبل از بحران اهمیت بدهند. ایران نیز سند را امضا کرده است. یکی از موضوعات اساسی در پیشگیری بحران زلزله مقاوم‌سازی‌ ساختمان‌هاست، ولی اکنون در سازمان نظام مهندسی واحد ارزیابی زلزله اجرا نمی‌شود و بسیاری از ساختمان‌ها، غیرمجاز و بدون مقاوم‌سازی‌ ساخته می‌شوند. تعدادی نیز (حتی ساختمان‌های حساس مانند مراکز خرید، ‌گردشگری، ‌بیمارستان‌ها، سازمان‌ها و...) روی مکان‌های خطرزا مانند گسل‌ها، حریم قنوات و رودخانه‌ها و... قرار گرفته و می‌گیرند. در چنین شرایطی شهروندان تهرانی نخستین قهرمانان نجات جان خود در زمان زلزله هستند. شهروندان می‌توانند با مراجعه به سایت سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران به نقشه 1200مرکز تخلیه امن اضطراری ازجمله بوستان‌ها و مساجد دست پیدا کنند و از طریق این نقشه از مکان‌های امن نزدیک به محل زندگی خود در زمان زلزله آگاه شوند. در این نقشه به شهروندان آموزش داده می‌شود که در زمان وقوع زلزله از 3 ثانیه تا 3 روز اول چه کارهای باید انجام بدهند.


تهران، 10 درصد آماده زلزله است

در دهه 70محققان ژاپنی سناریویی درباره زلزله تهران طراحی کردند که به‌ سناریوی جایکا شهرت پیدا کرد. در این سناریو با بررسی که روی گسل جنوب شهرری انجام شد، حدود 55درصد ساختمان‌ها از بین خواهند رفت و بالای 40درصد تلفات انسانی خواهیم داشت. تقریبا تمام خطوط آبرسانی از سرویس خارج می‌شوند و برق و مخابرات در بخش جنوبی شهر در دسترس نخواهد بود. اگر مولدهای اضطراری برق به تعداد کافی موجود نباشد، قطع جریان برق می‌تواند به‌شدت بر عملکرد سایر شریان‌های حیاتی تأثیر سوء بگذارد. احتمال وقوع آتش‌سوزی ناشی از تأسیساتی که در آنها مواد مایع یا گازی قابل اشتعال نگهداری می‌شود، برآورد شده‌است. این تأسیسات در چند گروه طبقه‌بندی شدند که عبارتند از: ایستگاه نگهداری بنزین، پمپ بنزین‌ها، کارگاه‌های گاز پرکنی، توزیع‌کنندگان نفت سفید و توزیع‌کنندگان نفت کوره. به گفته رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران این سناریو مربوط به دهه 70است و هم‌اکنون وضعیت متفاوت و بهتر از دهه 70است و ساختمان‌ها مقاوم‌سازی‌ شده‌اند. ولی برای یک لحظه سناریوی جایکا را درنظرتان مجسم کنید. اکنون 14سناریو و پیش‌بینی در وضعیت‌های مختلف برای زلزله تهران تهیه شده که در آن آمار خرابی‌ها و تلفات انسانی و پیش‌بینی تعداد قبرها، میزان تعفن از جنازه‌های باقیمانده روی زمین و... مشخص شده است که به دلایل محرمانه برای چاپ در اختیار روزنامه قرار نگرفت. در پایان رئیس ستاد مدیریت بحران عنوان کرد اکنون تهران کمتر از 10 درصد آمادگی در برابر زلزله را دارد و بودجه برای مدیریت بحران در اجرای برنامه پنج‌ساله دوم توسعه شهرداری تهران 2هزار میلیارد پیش‌بینی شده بود که حدود 150میلیارد تومان آن تأمین شده که حدود 10 درصد بودجه مورد نیاز است.