آبخیزداری برای مقابله با خشکسالی

الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار

بودجه 700میلیارد تومانی اختصاص یافته از صندوق توسعه ملی به اجرای طرح‌های آبخیز‌داری می‌تواند به اجرای طرح‌های آبخیزداری در 700هزار هکتار از اراضی کشور منجر شود؛ طرحی که هم‌اکنون در دست اجراست و قرار است تا یک‌ماه آینده به میزان قابل توجهی اجرایی شود. اما این اعتبار که به دستور رهبری برای اجرای این طرح‌ها به سازمان جنگل‌ها اختصاص یافته، تمام آن چیزی نیست که بتواند نیاز این طرح‌ها را براساس تعهدات برنامه ششم محقق سازد. آبخیزداری در یک کلام، اجرای تمامی اقداماتی است که به بحران‌هایی مانند سیل و خشکسالی منجر می‌شود و از طرفی پوشش گیاهی را افزایش داده، خاک را تثبیت می‌کند و اتفاق تأثیر‌گذار دیگرش ذخیره و تولید آب آشامیدنی است؛ بحرانی که کشور هم‌اکنون با آن دست به گریبان است. براساس قانون برنامه ششم، باید 10میلیون هکتار عملیات آبخیزداری در کشور انجام شود که نیازمند 10هزار میلیارد تومان است. با اجرای این عملیات، اتفاقات بسیار مثبتی در کشور رخ می‌دهد که مهم‌ترین‌ آن تأمین آب است. این بودجه تقریبا معادل بودجه احداث 3 سد است اما تعادلی میان این اختصاص اعتبار برای آنها وجود ندارد.
کنترل سیلاب، ‌جلوگیری از فرسایش خاک به میزان سالانه 9تن در هکتار، افزایش تولید سالانه 120کیلوگرم علوفه و ذخیره آب و مهیا شدن آب آشامیدنی از تأثیرات اجرای طرح‌های آبخیزداری است. نقاط مختلف کشور با عوارض پدید آمدن بحران‌های کم‌آبی، خشکسالی، تخریب بر اثر سیل، فرسایش خاک و... مواجه است اما به گفته کارشناسان، افزایش اعتبار در حوزه طرح‌های آبخیزداری می‌تواند اثرات این بحران‌ها را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. خشکسالی و کمبود آب در سال‌های اخیر یکی از جدی‌ترین بحران‌های ایجاد شده در کشور است اما آنگونه که بررسی‌ها و ارزیابی‌های طرح‌های آبخیزداری نشان می‌دهد، می‌توان سرمایه‌گذاری قابل توجهی در این حوزه داشت. هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها به همشهری می‌گوید: ‌ارزیابی 27ایستگاه و 25پروژه آبخیزداری نشان داده که با اجرای طرح‌های آبخیزداری در مناطق کوهستانی، ‌سالانه نزدیک به 530مترمکعب در هکتار استحصال آب داریم. این ارزیابی‌ها در مناطق کوهستانی به نتیجه سالانه نزدیک به 1000مترمکعب آب در هکتار رسیده است. او با توجه به نتایج به‌دست آمده تأکید می‌کند که می‌توان با بهره‌مندی از این طرح‌ها، به حل بحران کم‌آبی کمک کرد. در شماری از روستاهای خراسان رضوی که در سال‌های اخیر طرح‌های آبخیزداری در آنجا به اجرا درآمده، روستاییان توانسته‌اند از طریق چشمه‌ها و قنات‌هایی که پر آب شده‌اند، آب آشامیدنی خود را تهیه ‌کنند.

کاهش خسارت سیلاب با آبخیزداری

از مجموع بودجه 700میلیارد تومانی که امسال به سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور برای اجرای طرح‌های آبخیزداری اختصاص یافته، هم‌اکنون عملیات آبخیزداری در 700هزار هکتار در دست اجراست و حوضه‌هایی برای اجرای طرح انتخاب شده‌اند که یکی از شاخص‌های اولویت اجرا را داشته‌اند؛سیل‌خیز بودن، خشکسالی، ‌دشت‌های بحرانی، ‌فرسایش و رسوب خاک ازجمله این شاخص‌هاست. اجرای این طرح‌ها در مدت کوتاهی که از اختصاص این بودجه می‌گذرد، ‌اثرات سودمند خودش را نشان داده است؛ سیلاب‌هایی که به‌تازگی در استان‌های شمالی رخ داده. در نقاطی که طرح‌های آبخیزداری اجرا شده‌اند با وجود اینکه سیل به میزان بیشتری رخ داده اما خسارت کمتری بر جای گذاشته و تلفاتی نیز نداشته است.
 فرونشست دشت‌ها هم بحران جدی است که در سال‌های اخیر میزان وقوع آن بیشتر شده و خطرات بسیاری همراه دارد. برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی از دلایل این فرونشست است که قرار است بخشی از بودجه اختصاص یافته از صندوق توسعه ملی برای اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست دشت‌های بحرانی درنظر گرفته شود تا مشکل فرونشست را کاهش دهد.



هر سال یک سد از دست می‌رود

هم‌اکنون هزینه اجرای طرح‌های آبخیزداری در هر هکتار حدود 800هزار تومان تا یک میلیون تومان برآورد می‌شود که بسیار به صرفه‌تر از اجرای عملیات سد‌سازی‌ است. این در حالی است که سالانه حدود 250میلیون مترمکعب خاک وارد سدهای کشور شده و از عملکرد آنها کاسته و عمرشان را کوتاه می‌کند. جزی می‌گوید:‌ حجم مخزن سد امیرکبیر حدود 200تا 206میلیون مترمکعب است و میزان خاک ورودی به سدها 350میلیون مترمکعب. به‌عبارت دیگر هر سال تقریبا یک سد از دست می‌رود؛ سدی که با هزینه هنگفت حدود 3هزار میلیارد تومانی احداث می‌شود درحالی‌که می‌توان با اجرای طرح‌های آبخیزداری از میزان فرسایش خاک جلوگیری کرد و عمر سدها را نیز افزایش داد.مدیرکل دفتر آبخیزداری در پاسخ به این سؤال که آیا می‌توان عملیات آبخیزداری را جایگزین سد‌سازی‌ در کشور کرد، می‌گوید:‌ نمی‌توان نیاز به سد‌سازی‌ را به کلی رد کرد اما اگر بخواهیم در برنامه ششم منابع آب زیرزمینی را افزایش دهیم باید استحصال آب داشته باشیم که محقق شدن نیمی از این شرایط در گروی عملیات آبخیزداری است. به گفته او در اختصاص بودجه و اعتبار در حوزه سد‌سازی‌ و حوزه آبخیزداری باید تعادل وجود داشته باشد. هزینه‌های آبخیزداری نسبت سود به هزینه‌اش 4.5برابر است؛ یعنی با حداقل پول، بیشترین بهره‌وری رخ می‌دهد اما این تعادل هم‌اکنون وجود ندارد و به‌راحتی 3هزار میلیارد تومان بودجه برای احداث سد، اختصاص می‌یابد. ‌اما آنچه کارشناسان آن را مهم‌تر از آب می‌دانند، خاک است و تلاش برای حفظ و جلوگیری از فرسایش آن. اجرای طرح‌های آبخیزداری این هدف را تأمین می‌کند؛ درواقع آبخیزداری، بستر ذخیره آب را حفظ و از فرسایش آن جلوگیری می‌کند. ‌ حفظ خاک و سلامت آن و حفظ آب، ‌2 پیش‌شرط امنیت و سلامت غذایی است که تمامی این اتفاق‌ها با اجرای عملیات آبخیزداری رخ می‌دهد.