شناسنامه تئاتر ایران

فهیمه پناه‌آذر /روزنامه‌نگار

امروز تماشاخانه سنگلج 53ساله می‌شود. وقتی عقربه زمان را به گذشته برمی‌گردانیم و می‌رسیم به بیش از نیم‌قرن پیش، مهندس بابایان، مدیرعامل شرکت بهساز نو را می‌بینیم که قواره زمین محله سنگلج را به یک تماشاخانه تبدیل کرد. تماشاخانه‌ای که او بنا کرد، فضایی شد که بزرگانی چون علی نصیریان، عباس جوانمرد، غلامحسین ساعدی، جعفر والی، عزت‌الله انتظامی و.... در آن نمایش‌های ماندگار اجرا کردند. نام اولیه‌اش 25شهریور بود که بعد از افتتاح و برگزاری جشنواره نمایش‌های ایرانی نامش را سنگلج گذاشتند؛ تماشاخانه‌ای که خیلی از قدیمی‌های تئاتر ایران، بزرگان و پیشکسوتان از آن خاطره دارند. پاییز 44 بعد از افتتاحیه تماشاخانه بود که جشنواره نمایش‌های ایرانی در این تماشاخانه برگزار شد. «امیر ارسلان» به کارگردانی علی نصیریان، نخستین اثری بود که در سنگلج روی‌صحنه رفت. بعد از آن نیز «چوب به دست‌های ورزیل» به کارگردانی جعفر والی و «کالسکه طلایی» موحد دیلمقانی در سنگلج اجرا شد. «بهترین بابای دنیا» به کارگردانی زنده‌یاد عزت‌الله انتظامی و «کورش پسر ماندانا» به کارگردانی رکن‌الدین خسروی از دیگر اجراهای سنگلج در ماه‌های اول بعد از افتتاح بود. همان زمان، گروه تئاتر هنر ملی به سرپرستی عباس جوانمرد متنی از بهرام بیضایی با نام «پهلوان اکبر می‌میرد» را در سنگلج روی صحنه برد؛ نمایشی در 4پرده که علاوه بر عباس جوانمرد، بازیگرانی چون پرویز فنی‌زاده، رقیه چهره‌آزاد، حسین کسبیان و عنایت بخشی در آن بازی کردند.



دهه 40 و حضور بزرگان صحنه 

«در آن سال‌ها اجرای برنامه‌های نمایشی با استقرار گروه هنر ملی به سرپرستی عباس جوانمرد در سنگلج و 5گروه دیگر به نام‌های گروه تئاتر امروز، گروه تئاتر میترا، گروه تئاتر شهر، گروه تئاتر جوان و گروه تئاتر مردم که وابسته به اداره هنرهای دراماتیک بودند، صورت می‌گرفت. از عباس جوانمرد تا داوود رشیدی، جعفر والی، عزت‌الله انتظامی و... افرادی بودند که اجرا داشتند. در سال 46 هم، بهرام بیضایی که متن‌هایش را کارگردانان بزرگ استفاده می‌کردند، خودش «ضیافت و میراث» را روی صحنه برد.»  این جملات را عزت‌الله رمضانی‌فر می‌گوید.

گشت و‌گذاری در روزهای خیلی دور سنگلج 

رمضانی‌فر، بازیگر تئاتر و تلویزیون و سینماست و خاطرات زیادی از سنگلج دارد. وی صحنه تالار سنگلج را استانداردترین صحنه نمایش در کل ایران می‌داند و از خاطراتش با گروه تئاتر هنر ملی و همکاری‌اش با عباس جوانمرد و حمید سمندریان می‌گوید. وی که سال46 در نمایش «میراث و ضیافت» بهرام بیضایی بازی کرده، به همشهری گفت: «من، سعید پورصمیمی و اسماعیل محرابی با هم درس می‌خواندیم. در آن زمان، پورصمیمی در گروه سمندریان بود اما من و اسماعیل محرابی علاوه بر اینکه با سمندریان کار می‌کردیم در گروه تئاتر هنر ملی عباس جوانمرد هم بودیم. در آن زمان در گروه هنر ملی افراد بزرگی چون شاهین سرکیسیان، بهرام بیضایی، علی نصیریان، جمشید لایق، عنایت بخشی و محمود دولت‌آبادی حضور داشتند و بعدها بهزاد فراهانی و دیگر هنرمندان به گروه اضافه شدند.»
 وی به نمایش «ضیافت و میراث» بیضایی اشاره می‌کند: «یادم می‌آید که در تئاتر بهرام بیضایی، هم بازی می‌کردم و هم مدیر صحنه بودم. کارمان در سنگلج اجرا شد و قبل از آن برای تهیه لباس‌های نمایش از سوی بیضایی مأمور شدم.» 
رمضانی‌فر از شخصی به نام ببرازخان یاد می‌کند که در آن زمان بزرگ‌ترین آرشیو لباس را داشت و گروه‌های تئاتری برای تهیه لباس پیش او می‌رفتند. او شخصیت ببراز خان را جذاب می‌خواند و اشاره می‌کند: «ببرازخان خودش کارگردان و در کار سیاه‌بازی بود. خانه‌ای ته مولوی داشت که وقتی برای تهیه لباس به خانه‌اش می‌رفتی، می‌توانستی هر نوع لباس مورد نیاز را پیدا کنی. در تمام اتاق‌ها لباس بود. عادت داشت لباس‌های گرانبها را داخل صندوق می‌گذاشت. یادم است در اطراف خانه چوب‌های بلند می‌گذاشت که روی هر کدام کلاه‌های مختلف بود، بیش از 10هزار کلاه در خانه‌اش داشت.» 
وی ادامه می‌دهد: «بعد از انجام تمرینات، ضیافت و میراث را روی صحنه بردیم؛ نمایشی که یادم می‌آید خیلی‌ها از آن تعریف کردند و برخی هم به آن خرده گرفتند. در آن نمایش بازیگرانی چون مهین مهرک، حسین کسبیان، محمود دولت‌آبادی، جمشید لایق، جمشید مشایخی، سعید اویسی، محمد ابهری، عنایت بخشی و بهمن مفید بازی می‌کردند. این بازیگران واقعا بازی‌هایی ماندگار و فراموش‌ناشدنی داشتند.» 
رمضانی‌فر همچنین از تمرین‌های نمایش‌ها می‌گوید و اینکه اکثرا نمایش‌ها را در سالن تئاتر وزارت فرهنگ و هنر وقت تمرین می‌کردند و در سنگلج یک یا دو شب قبل از اجرای عمومی، اجراهای اولیه داشتند.

 بازیگران ثابت تماشاخانه سنگلج

بازیگر فیلم «صادق کرده» از تماشاگران سنگلج هم می‌گوید: «تئاترهایی که در این تماشاخانه اجرا می‌شد یک سری تماشاگر ثابت داشت و همان تماشاگران ثابت، دیگر تماشاگران را به سالن می‌آوردند. نوع نمایش‌های تماشاخانه نسبت به لاله‌زار متفاوت بود.»   وی ادامه می‌دهد: «سنگلج امروز میزبان نمایش‌های آیینی و سنتی است و زمانی که زنده‌یاد سعید کنگرانی اجرا داشت برای تماشای کارش به تماشاخانه رفتم، یک‌سری تغییرات در آن ایجاد شده بود. سنگلج برایم یادآور خاطرات دهه40 و 50 است و تکاپوهایی که برای اجرا داشتیم. سنگلج برایم مقدس است و مانند آلبومی می‌ماند که با رفتن به آنجا و نگاه به در و دیوارش، خاطراتم مرور می‌شود. اکثر بازیگران و کارگردانانی که در سنگلج کار می‌کردند از دنیا رفته‌اند و خیلی‌ها هم دچار بیماری و کهولت سن هستند. سنگلج شناسنامه تئاتری‌های تهران قدیم است.»

سرنوشت گسترش تماشاخانه سنگلج

سنگلج با توجه به قدمتی که دارد نیازمند بازسازی‌ است و این روزها تعمیراتی در این سالن صورت گرفته است. البته با نصب سیستم اعلام حریق و به‌روز رسانی و بهسازی سیستم گرمایشی و سرمایشی تماشاخانه از ابتدای امسال، 236صندلی‌ این تماشاخانه تعویض و سیستم نور آن با تعویض میز نور، افزودن خطوط نوری و نصب پروژکتورهای پیشرفته تجهیز و نیز به‌روزرسانی شد اما آنچه باقی مانده طرح توسعه تماشاخانه است. پس از نامه‌نگاری‌های تعدادی از هنرمندان، حتی زنده‌یاد داوود رشیدی هم برای پیگیری این ماجرا به شهردار وقت تهران نامه‌ای نوشت و درخواستی را «برای تحقق آرزوی ۴۰ ساله» خود و همکارانش مطرح کرد. این بازیگر در نامه خود از آرزویی گفت؛ آرزو برای توسعه و گسترش تماشاخانه سنگلج. از آن زمان هر چند جلساتی برگزار شد اما هنوز اتفاقی رخ نداده و وصیت داوود رشیدی برای این تماشاخانه تاکنون اجابت نشده است.

مدیر سنگلج از طرح توسعه سنگلج گفت

این ساختمان از زمان تاسیسش تا به امروز 16مدیر داشته که پریسا مقتدی، نخستین مدیر خانمی است که مدیریت این تماشاخانه را برعهده دارد. وی درباره وضعیت طرح گسترش تماشاخانه سنگلج که از زمان مدیریت اتابک نادری کلید زده شده به همشهری می‌گوید: «شهردار منطقه‌ای که تالار سنگلج در آن قرار دارد، به‌تازگی تغییر کرده و هنوز فرصتی پیش نیامده تا دراین باره پیگیر شوم. با این حال یک قرار شفاهی با شهردار منطقه در مراسم زنده‌یاد عزت‌الله انتظامی که در سنگلج برگزار شد، گذاشتیم و قطعا یکی از مهم‌ترین مسائلی که در جلسه مطرح خواهم کرد، همین موضوع طرح توسعه تالار سنگلج و اضافه شدن ساختمان مجاور است.»  مقتدی ادامه می‌دهد: «پرونده طرح گسترش سنگلج از سوی ما بسته نشده و این کار همت همگانی از سوی مسئولان شهرداری، هنرمندان و به‌خصوص مدیران ساختمان مجاور تماشاخانه را می‌طلبد.»