روز واقعه در تکیه دولت

ایرانی‌ترین نمایش مذهبی که ثبت جهانی شده، یکی از مهم‌ترین آیین‌های عاشورایی است که قدمتش به سال‌های دور مربوط می‌شود، ولی اوجش به عصر صفوی بازمی‌گردد.


1 تعزیه یا شبیه‌خوانی در اصل نمایشی است بر پایه قصه‌ها و روایات مربوط به زندگی و مصائب خاندان پیامبر اسلام(ص) و به‌خصوص وقایع ‌ماه محرم سال۶۱ هجری در کربلا برای امام حسین(ع) و خاندانش. ابتدا دسته‌هایی وجود داشتند که از برابر تماشاچیان می‌گذشتند و با سینه زدن، زنجیر زدن و کوبیدن بر سنج و طبل، حمل نشانه‌ها و علم‌ها و نیز هم‌آوازی و همسرایی در خواندن نوحه، ماجرای کربلا را به مردم یادآوری می‌کردند. در مرحله بعد آوازها کمتر شد و نشانه‌ها بیشتر و یکی‌دو واقعه‌خوان، ماجرای کربلا را نقل می‌کردند و سنج و طبل و نوحه آنها را همراهی می‌کرد. چندی بعد، تعدادی از نقالان با شبیه‌سازی وقایع به ذکر مصائب می‌پرداختند. در مرحله بعد، شبیه‌ها با هم گفت و شنود می‌کردند و بعد از آن بازیگران پدید آمدند. در اواخر دوره صفویه، تعزیه تحول نهایی خود را طی کرد و به شکلی که می‌شناسیم درآمد.

2 از ابتدای دوره قاجاریه، تعزیه به شکلی گسترده‌تر دنبال شد. بعدها تکیه یا حسینیه میزبان تعزیه شدند. تاریخ دقیق ساختمان یکی از این تکیه‌های ثابت یعنی تکیه نوروزخان، ۱۱۷۷شمسی، مقارن اوایل سال‌های سلطنت فتحعلی‌شاه است. در نخستین مراحل تعزیه، بسیاری از نقالان مذهبی و غیرمذهبی به بازی در آن پرداختند. به این ترتیب تعزیه از مایه و سبک نقالی تأثیر گرفت. تعزیه در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار به اوج شکوه و توسعه خود رسید. ساختمان مدور تکیه دولت در 4طبقه مجلل‌ترین نمایش‌خانه‌های تعزیه بود. همین‌طور می‌توان از تکیه شاهی، تکیه ولی‌خان، سپهسالار، تکیه قورخانه، تکیه سرچشمه، تکیه عزت‌الدوله، تکیه نوروزخان، تکیه چهل‌تن و تکیه سیدناصرالدین‌ یاد کرد.
پس از دوره ناصرالدین‌شاه از اهمیت و جلال تعزیه کم‌کم کاسته شد، اما عمومیت آن محفوظ ماند. در دوره محمدعلی‌شاه و احمدشاه، تعزیه تدریجا حمایت اشراف را از دست داد. در تعزیه موسیقی جایگاه مهمی داشت و تعدادی سنت در موسیقی از طریق اجرای تعزیه به ‌وجود آمد. یکی از ارزش‌های نمایشی آوازهای تعزیه در آن بود که قطعه‌ها و مقام‌های موسیقی با موضوع و شخص انطباق می‌یافت. دسته‌های نوازنده موسیقی در هیئت‌های 7 یا 8نفره قرار می‌گرفتند و سازها عبارت بود از شیپور، نی، قره‌نی، طبل، دهل، کرنا و سنج.

3 در سال‌های آغاز حکومت رضاخان، یعنی پس از سال شمسی، اجرای تعزیه و روضه‌خوانی رفته‌رفته ممنوع شد و با تخریب تکیه دولت به دستور رضاخان، تعزیه پا به دوران افول خود گذاشت. از دوران پهلوی دوم، شبیه‌خوانان(بازیگران تعزیه) مجددا اجازه فعالیت یافتند و آیین تعزیه دوباره در ایام محرم و صفر به یکی از سنت‌های عزاداری ایرانیان تبدیل شد. اما با توجه به تغییر بافت اجتماعی ایران در سال‌های بعد، رفته‌رفته تعداد اجراهای تعزیه در کلانشهرها کمتر شد، ولی اجرای این مراسم آیینی در روستاهای ایران بیش از پیش گسترش یافت. در این دوران برخلاف دوره ناصری، حکومت نظارت مستقیمی بر نسخه‌های تعزیه و شیوه اجرای آن نداشت.

4 تعزیه به‌عنوان آیین سوگواری مستقل در عزاداری‌ها طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب تولدی دیگر داشت. ثبت جهانی تعزیه در فهرست آثار معنوی یونسکو دستاورد مهمی بود که در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی رخ داد. هنر تعزیه در سال‌های پس از انقلاب رشد و توسعه قابل توجهی داشت، هنری مردمی که ریشه در سنت‌های ایرانی دارد و توانسته به شکلی توأمان پویایی و پایبندی‌اش به سنت را حفظ کند.