هایگازیان؛ نخستین مدرسه ارامنه
ماجرای تأسیس نخستین مدرسه ارامنه در تهران به دوره قاجار و عصر ناصری برمی‌گردد. بعد از تأسیس «انجمن دانش‌دوستان تهران» طرح ساخت مدرسه‌ای به‌نام هایگازیان در دستور کار این انجمن قرار گرفت و اینگونه بود که ماموریت ساخت نخستین مدرسه ارامنه در تهران کلید خورد. «آرا آوانسیان»، نویسنده و پژوهشگر ارمنی‌تبار، معتقد است که مدرسه هایگازیان از نخستین روزهای تأسیس، روزهای پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشت: «مهم‌ترین منبع مکتوبی که درباره ساخت نخستین مدرسه ارامنه در تهران وجود دارد یک کتاب 70صفحه‌ای با عنوان «تاریخچه مختصر مدرسه مختلط هایگازیان» است که سال 1304در چاپخانه فاروس تهران به چاپ رسیده. طبق اطلاعاتی که در این کتاب منتشر شده، در دوره ناصری 3نفر از ارمنیان اهل عثمانی که به تابعیت ایران درآمدند و ساکن تهران شدند، تصمیم گرفتند انجمن دانش‌دوستان تهران را تأسیس کنند. در نخستین ماده اساسنامه انجمن هم تأکید شده بود مدرسه ارمنیان (هایگازیان) برای تحصیل و پرورش فکری و معنوی کودکان ارمنی با هر درجه و وضع اجتماعی در تهران تأسیس شود.»
مدرسه هایگازیان که کارش را از اتاقک کنار کلیسای گئورگ مقدس شروع کرده بود، بعد از 14سال به ساختمان تازه‌تأسیسی در همان حوالی منتقل شد تا اینکه یک سلسه اتفاقاتی این مدرسه را به حوالی دروازه دولت منتقل کرد. آرا آوانسیان درباره تأمین هزینه‌های این مدرسه در ساختمان جدیدش می‌گوید:«در سال 1269شمسی برای ساخت کلیسایی در محدوده دروازه دولت اعانه جمع‌آوری شد اما مبلغ جمع‌آوری شده کافی نبود و آن را به ساخت مدرسه‌ای جدید برای ارامنه اختصاص دادند. بعد از ساخت مدرسه جدید، بخشی از کلاس‌های مدرسه هایگازیان به این ساختمان انتقال پیدا کرد و بودجه آن هم از سود مبالغی که به‌نام مدرسه هایگازیان نزد تجارتخانه مشهور برادران تومانیان به ودیعه گذاشته شده بود و مبالغ ناچیزی که تحت عنوان شهریه از اولیای دانش‌آموزان می‌گرفتند، تأمین می‌شد.» با تأسیس انجمن فارغ‌التحصیلان مدرسه هایگازیان، سیل کمک‌های مادی و معنوی روانه نخستین مدرسه ارامنه در تهران شد اما این شرایط پایدار نبود و در سال 1311با دستور بلدیه تهران مبنی بر تعریض خیابان نادری و جمهوری اسلامی فعلی، بخشی از مغازه‌هایی که به ساختمان مدرسه تعلق داشت تخریب شد. همچنین انتخاب مدیران ناکارآمد که عامدانه هم بود در نهایت به تعطیلی کامل آن در سال 1315منجر شد.»
