جای‌پای ابوالقاسم پاینده در قلمروی فرهنگ دینی

علی‌الله سلیمی-روزنامه‌نگار

زبان و ادبیات فارسی، گسترش و ماندگاری خود را مدیون نویسندگان، پژوهشگران و ادیبان نامداری است که هر یک با صرف عمر پای این درخت تنومند، توانسته‌اند سهمی در بارورکردن شاخ‌ و برگ‌های آن داشته باشند. یکی از این بزرگمردان تاریخ ادبیات فارسی، ابوالقاسم پاینده (1363-1292ش)، نویسنده، روزنامه‌نگار، ادیب، داستان‌نویس، پژوهشگر و مترجم معاصر است که خدمات فرهنگی ارزشمندی در طول زمان حیات خود به زبان و ادبیات فارسی ارائه کرده است. این ادیب برجسته در ۱۲۹۲ خورشیدی در یکی از روستاهای نجف‌آباد اصفهان متولد شد. پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی تصمیم گرفت به تحصیل در صرف و نحو عربی، فقه اسلامی و فلسفه بپردازد. او کار مطبوعاتی را هم سال ۱۳۰۸ شروع کرد. تالیف و ترجمه را هم در ادامه به مجموعه فعالیت‌های فرهنگی خود افزود. بیشترِ شهرت پاینده به‌عنوان یک مترجم و روزنامه‌نگار است. مقدمه‌ای که او بر ترجمه قرآن مجید نوشت به تصدیق صاحب‌نظران یک اثر ماندنی در تاریخ نثرهای فصیح فارسی است. به مناسبت 18 مرداد، سالروز درگذشت این ادیب سرشناس زبان فارسی، بخشی از ویژگی‌های آثار وی را مرور می‌کنیم.

1 ابوالقاسم بن محمدرضا پاینده نجف‌آبادی اصفهانی، معروف به ابوالقاسم پاینده، علاوه بر کار روزنامه‌نگاری، در بخش ترجمه و نگارش هم آثار متعددی از خود به یادگار گذاشته است. او فعالیت‌های خود در این بخش را با ترجمه شروع کرد و کتاب‎های مذهبی، اخلاقی و تاریخی متعددی را از عربی به فارسی برگردانده است. پاینده چون عربی را در حوزه‌های علمیه فراگرفته بود، در ترجمه متون عادی به اشکال برخورد نمی‌کرد. «نهج الفصاحه»، مجموعه کلمات قصارحضرت پیغمبر(ص) در ۲‌جلد، «تاریخ سیاسی اسلام» در۳ جلد، «مروج الذهب و تنبیه و الاشراف» علی‌بن‌حسین مسعودی، «درآغوش خوشبختی و در جست‌وجوی خوشبختی»، هر دو از لرد آویبوری و ۱۶‌جلد ترجمه (تاریخ طبری) از محمد بن جریر طبری و در آخر ترجمه «قرآن مجید» که در سال ۱۳۳۶ خورشیدی برنده جایزه بهترین کتاب سال شد، ازجمله آثار برجای مانده از ابوالقاسم پاینده است.

2 ترجمه قرآن کریم توسط ابوالقاسم پاینده به زبان فارسی، ویژگی‌های متعددی دارد که بخشی از آنها را مرور می‌کنیم؛ متن ترجمه، در ستون مقابل آیات قرار دارد (هر صفحه دو ستون دارد: یکی آیات و دیگری ترجمه). نوع ترجمه، جمله به جمله است. مقدمه‌ای از مترجم پیرامون جایگاه قرآن و کیفیت نزول آن، در آغاز ذکر شده است. در مقایسه با برخی از ترجمه‌ها، مطالب اضافی کمتری دارد. ترجمه برخی از کلمات، شیوایی و رسایی خوبی دارد؛ مانند کلمه قریه در آیه 58بقره: «و إذ قلنا ادخلوا هذه القریه»؛ «و چون گفتیم به این دهکده درآیید»؛ مترجم «قریه» را به «دهکده» ترجمه کرده است. همچنین مانند واژه شاکر که به‌معنای حق‌گزار ترجمه کرده است «شاکر علیم» (بقره: 158).

3 ابوالقاسم پاینده در سال ۱۳۳۷ به حوزه ادبیات داستانی هم ورود و مجموعه داستان «سینمای زندگی» را منتشر کرد. البته بیشتر این داستان‌ها پیش از این در مجله‌های سخن، تماشا و روزنامه کیهان چاپ شده بود. کتاب سینمای زندگی یا ظلمات عدالت حاوی داستان‌های طنزآمیزی از خاطرات دوران کودکی نویسنده است. بعد از این کتاب، پاینده کتاب‌های دیگری هم با نام «دفاع از ملانصرالدین و جناب دکتر ریش» منتشر کرد. او از نظر سبک داستان‌نویسی پیرو سبک همشهری خود سیدمحمدعلی جمالزاده بود. پاینده در ظلمات عدالت با قلمی شیرین و طنزآمیز به شرح ماجراهای دوران کودکی خود از روستای جوزان و نجف‌آباد اصفهان می‌پردازد. کتاب جناب دکتر ریش، هم یک کتاب طنز و انتقادی است.

4 غورکردن در دنیای واژگان زبان فارسی و جست‌وجوی پیوسته در ریشه‌یابی برخی کلمات این زبان، از دیگر دغدغه‌های فرهنگی ابوالقاسم پاینده بود که در این خصوص، ایرج مستعان روزنامه‌نویس و نویسنده سرشناس که زمانی سردبیر مجله صبا بود، درباره تحقیقات پاینده گفته است: «از کارهای جالب و ارزنده پاینده که متأسفانه هیچ جا از آن یاد نمی‌شود، پیدا کردن ریشه ۳۰۰۰لغت فارسی ساسانی است که بعد از اسلام داخل زبان عربی شده بود.» از سوی دیگر، پاینده هرگز در سخنانش از شوخی و طنز و لطیفه غافل نمی‌ماند. او در دوره‌های ۲۱ و ۲۲ از نجف‌آباد اصفهان به مجلس رفت اما در سال‌های آخر عمر گوشه‌گیر شد و تمام وقتش را صرف تحقیق و تألیف و ترجمه کرد. سرانجام این قلب توفنده در 18مرداد 1363در تهران از تپیدن افتاد و دیده از جهان فروبست، مزار پاینده در قبرستان ابن‌بابویه در شهر ری قرار دارد.