جایگاه ایران در نظم جدید جهانی

حمیدرضا بوجاریان-روزنامه‌نگار

کنار گذاشته شدن دلار از مبادلات تجاری برخی کشورهای دنیا، کاهش رتبه تولید علم در آمریکا و عبور برخی کشورها در تولید علم از ابرقدرت علمی دنیا یا حضور نظامی کشورهای دیگر در نزدیکی قلمرو آمریکا و اروپا در عین تهدیدهای پوشالی علیه این حضور و نیز دست رد زدن برخی کشورها که تا دیروز مطیع در افزایش تولید بنزین برای نجات ابرقدرت‌ها بودند برای جلوگیری از افزایش بهای نفت، نشانه‌هایی است که هیمنه نظام تک‌قطبی را تخریب کرده و ادعای ابرقدرت را در جهان به ادعایی عبث تبدیل کرده است. اما با کدامین دلیل و نشانه می‌توان شکست ادعای ابرقدرتی جهان را که آمریکا آن را به مردم جهان القا کرده است، رد کرد؟ جایگاه ایران در نظم جدیدی که با شکست نظم نوین جهانی به روایت آمریکا در حال شکل‌گیری است، چیست؟ برای پاسخ به این سؤال و سؤالاتی دیگر در این‌باره، گزارش پیش رو را بخوانید.

ورود به حیاط خلوت
نظام سلطه تلاش کرده حضورش را در دنیا تثبیت کند. این تثبیت در تاریخ یا با کودتا علیه کشورها یا وادار کردن دولت ها به همکاری با آنان پیگیری می‌شد. شکست طرح کودتای براندازی دولت ونزوئلا و تبدیل این کشور به یکی از رقبای آمریکا، سقوط بی‌سابقه روابط میان آرژانتین و آمریکا، شکست هواداران نزدیک به آمریکا در انتخابات شیلی و نزدیکی بسیاری از کشورهای حوزه آمریکای لاتین به ایران را می‌توان بخشی از شکست هژمونی آمریکا و تثبیت جایگاه ایران در نظم جدید جهانی دانست.

ایران؛ قدرت نوظهور
روندهایی مانند «انتقال مرکز ثقل قدرت» از غرب به شرق، تبعا موجب «تغییر توزیع توانمندی‌ها» و نهایتا «تغییر جایگاه کشورها» می‌شود. در این چارچوب بر مبنای توانمندی‌های نظامی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، کشورهایی مانند آمریکا که در رأس هرم قرار داشتند در حال سقوط به رده‌های پایین‌تر هستند و این نقطه عطف شکست تلاش‌های بیش از 2دهه ایالات متحده برای ایجاد و استقرار نظم بین‌المللی آمریکا‌محور محسوب می‌شود.
 ایران یکی از این قدرت‌هاست که توانسته با ایجاد زیرساخت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی درسطح منطقه غرب آسیا، نقش‌آفرینی مؤثری در تحولات و معادلات آن داشته است. به هر ترتیب نقش‌یابی و نقش‌آفرینی قدرت‌های نوظهور یکی از واقعیات نظم بین‌المللی در حال شکل‌گیری است و کشورها به هر میزان که بتوانند مؤلفه‌های قدرت ملی خود را تنوع بخشیده و تقویت کنند، خواهند توانست از قدرت تأثیرگذاری بالایی نیز برخوردار باشند.

سیاستگذاری در شرق نه غرب
روندی که از سال‌ها پیش آغاز شده و اندیشمندان غربی مانند «جوزف‌نای» به آن اشاره داشته‌اند، «انتقال مرکز ثقل قدرت جهانی» از غرب به شرق است. در این چارچوب غرب و آمریکا دیگر مانند گذشته مرکز ثقل قدرت نظامی، اقتصادی و فرهنگی نیستند و قدرت‌های نوظهور اقتصادی، سیاسی و نظامی در کنار چین و اتحادیه‌های اقتصادی مانند «آ.سه.آن» نیز در شکل‌دهی معادلات سهم دارند.بنشانه‌ای واضح که نوید پایان عصر تمرکز قدرت در جهان غرب به رهبری آمریکا را می‌دهد.

افول سلطه دلار در جهان
16فروردین‌ماه1402 روزنامه فرانسوی فیگارو نوشت: اکثر کشور‌های جهان به کنار گذاشتن دلار تمایل دارند و این روند، غیرقابل بازگشت است. «کریستینا جورجیوا»، مدیر اجرایی صندوق بین‌المللی پول نیز از آغاز حذف تدریجی دلار از مبادلات تجاری در جهان خبرداد. الکساندر پانکین، معاون وزیر خارجه روسیه از آغاز حذف دلار از مبادلات ارزی این کشور به همراه چندین کشور دیگر خبر داده است. چین، هند، ترکیه و ایران نیز در کنار روسیه، دلار را از مبادلات خود حذف کردند؛ اقدامی که به تضعیف ارزش دلارمنجر شده است.

عبور از آمریکا؛ نزدیکی به ایران
سیاست‌های تفرقه‌افکنانه غربی‌ها منجر به آن شده است که برخی کشورهای منطقه با یکدیگر اختلاف پیدا کنند یا سوءتفاهماتی منجر به دوری آنان از یکدیگر شود. فعال شدن دیپلماسی خارجی ایران و همراه کردن کشورهای پرنفوذ منطقه با این سیاست برای گره‌گشایی از برخی چالش‌های قدیمی سبب شده است نفوذ سیاسی غرب درمنطقه خاورمیانه به حداقل برسد و بازیگران جدیدی جای آنها را بگیرند؛ بازیگرانی که با همکاری با هم مشکلات منطقه را برطرف می‌کنند.

سقوط دمکراسی
انتخابات سال 2020 در آمریکا تلاش‌ها برای سرپوش گذاشتن بر شکاف عمیق ایجاد شده در سرزمین یانکی‌ها را نقش برآب کرد. ترامپ که خود را بازنده می‌دید، از هوادارانش خواست به سمت پایتخت بروند و اطمینان حاصل کنند که صحت انتخابات تایید نمی‌شود. این در حالی بود که مایک پنس، معاون او از این اقدام اعلام برائت کرد و حاضر به همراهی با او نشد. هواداران ترامپ با ورود به کنگره آن را تسخیر کردند. دامنه این ماجرا حتی به مراسم تحلیف بایدن نیز کشیده شد. ترامپ حاضر به حضور در این مراسم نشد. مسئله‌ای که نشان داد دموکراسی تنها نمایشی ‌است که مدعیان دفاع از آن بازی می‌کنند و خود عملا اعتقادی به مفهومش ندارند.

انتقال قدرت علمی به آسیا
یکی از معیارهای اصلی قدرت‌های غربی برای شکل دادن به نظم جهانی دلخواه خود، تکیه بر دانش و تولید آن در کشورهای سلطه‌گر بوده است. با این حال در نظم جدید جهانی این مرجعیت به شکل معناداری در حال تغییر است. ایران با تولید وسیع مقالات علمی در سال گذشته در میان 20کشور برتر دنیا در تولید علم قرار گرفته است. وب «آو ساینس» از معتبرترین  پایگاه استنادی جهان اعلام کرده است که نرخ تولید مقالات علمی در آمریکا روندی نزولی دارد و چین با روندی رو به رشد در حال حرکت است. ایران نیز در میان کشورهای اسلامی رتبه نخست را در تولید علم به‌ خود اختصاص داده است.

کاهش قدرت نظامی در منطقه
آمریکا به ‌عنوان مدعی رهبری جهان در 151کشور پایگاه یا ایستگاه نظامیدارد. این حضور منجر به نفوذ آمریکا برای دخالت در امور داخلی کشورها شده است،  با شدت گرفتن مخالفت‌ها با حضور نیروهای خارجی در این کشورها، شاهد هستیم که آمریکایی‌ها تعداد پایگاه‌ها و تجهیزات نظامی خود را در آسیا کاهش داده‌‌اند. مرکز مطالعات استراتژیک الفکر در گزارشی به اقدام آمریکا برای کاهش نیروهای نظامی خود در خلیج‌فارس اشاره کرده و از خارج کردن 8سامانه ضد‌موشکی پاتریوت از تعدادی از کشورهای عربی ازجمله عربستان و کویت خبر می‌دهد. این مرکز در ادامه گزارش خود نوشته دولت بایدن تلاش دارد در توزیع نیروهای نظامی آمریکا در خارج از منطقه تجدید‌نظر کند.