سودان بر لبه پرتگاه جنگ داخلی

رضا عمویی- روزنامه‌نگار

بعد از یک هفته درگیری لفظی میان عبدالفتاح البرهان، فرمانده ارتش سودان و ژنرال محمد حمدان دقلو، رئیس گروه شبه‌نظامی موسوم به «نیروهای واکنش سریع» بر سر قدرت، نیروهای دو طرف در خیابان‌های خارطوم، پایتخت، به روی هم آتش گشودند.
نخستین درگیری‌ها از صبح شنبه و پس از شنیده شدن صدای تیراندازی در مجاورت ستاد ارتش و وزارت دفاع در مرکز خارطوم آغاز شد. شبه‌نظامیان واکنش سریع در بیانیه‌ای اعلام کردند که کنترل چند فرودگاه و پایگاه‌نظامی را در شمال سودان به‌دست گرفته‌اند؛ هرچند ارتش سودان این ادعای شبه‌نظامیان را رد کرد. خبرگزاری رویترز گزارش داد که جنگنده‌های نیروی هوایی سودان با انجام عملیات در حال مقابله با این نیروها هستند. طی چند هفته گذشته با بالا گرفتن اختلافات میان ارتش و شبه‌نظامیان واکنش سریع، وقوع این درگیری‌ها پیش‌بینی شده بود، اما همزمان گروه‌های سیاسی سودان با انجام میانجیگیری تلاش داشتند تا از درگیری نظامی در سودان جلوگیری کنند. مالک آگار، فعال سیاسی و عضو جبهه آزادی‌بخش مردم سودان به الجزیره گفته است: «با وجود میانجیگیری‌ها، جنگ بین ارتش و نیروهای واکنش سریع غافلگیرکننده بود. هر دوطرف به ما اطمینان داده بودند که وارد درگیری نخواهند شد و ما فکر نمی‌کردیم که این وضعیت مثل الان تشدید شود. نمی‌دانیم چه‌کسی این درگیری را شروع کرد و وضعیت فعلی در کشور مایه تأسف است.»
سودان از سال2019 و پس از آنکه ژنرال‌های نظامی، «عمرالبشیر»، رئیس‌جمهور قدرتمند پیشین این کشور را پس از 26سال ماندن در قدرت از کار برکنار کردند، دچار هرج و مرج و بی‌ثباتی است. توافق اگوست2019 میان نظامیان ارتش و نیروهای سیاسی، مبنی بر آن بود که ائتلاف گروه‌‎های سیاسی با ارتش به‌صورت مشترک کشور را تا قبل از انتخابات سراسری اداره کنند، اما این توافق به‌طور ناگهانی با کودتای «عبدالفتاح البرهان»، فرمانده ارتش در اکتبر2021 به هم خورد و به تظاهرات دامنه‌دار و دمکراسی‌خواهانه در سراسر سودان طی بیش از یکسال‌ونیم گذشته تا‌کنون منجر شد.
اعتراضات مردمی طی چند‌ ماه گذشته تحت‌الشعاع تنش میان ارتش و شبه‌نظامیان گروه واکنش سریع قرار گرفته است و در حال حاضر سودان با درگیری داخلی میان شبه‌نظامیان و ارتش روبه‌روست.

شبه‌نظامیان واکنش سریع چه کسانی هستند؟
علاوه بر نیروهای سیاسی دمکراسی‌خواه و ارتش، در ضلع دیگر تحولات سودان، گروه شبه‌نظامی نیروهای واکنش سریع قرار دارد که زیرنظر محمد حمدان دقلو معروف به «حمیدتی» فعالیت می‌کند. گروه نیروهای واکنش سریع که به اختصار RSF خوانده می‌شوند، در سال2013 توسط سرویس اطلاعات و امنیت ملی دولت عمرالبشیر برای مبارزه با گروه‌های شورشی مسلح در منطقه جنگ‌زده دارفور تأسیس شد، اما آنها در جریان درگیری‌ها در دارفور متهم به سرکوب خشونت‌بار غیرنظامیان شدند.
نیروهای واکنش سریع در جریان اعتراضات علیه دولت عمرالبشیر و سرنگونی دولت پیشین توسط فرماندهان ارتش، در کنار نظامیان قرار گرفتند و ازجمله نیروهای مشارکت‌کننده در سرنگونی عمرالبشیر به‌شمار می‌روند.
پس از سرنگونی البشیر در منشور قانون اساسی انتقالی سودان اعلام شد که نیروهای واکنش سریع به‌عنوان نیروهای نظامی عادی، صلاحیت بازداشت ندارند و این مسئله باعث افول جایگاه نیروهای واکنش سریع شد. از سوی دیگر از آنجایی که البرهان، فرمانده ارتش به دنبال افزایش قدرت خود بود، به فکر ادغام نیروهای واکنش سریع در بدنه ارتش افتاد، اما این تصمیم تا‌کنون از سوی حمیدتی، دومین فرد نظامی قدرتمند سودان رد شده است. حمیدتی که موقعیت خود را در برابر ارتش در خطر می‌بیند، البرهان را متهم به انحصار قدرت می‌کند؛ از این‌رو اکنون نیروهای واکنش سریع و ارتش در مقابل هم قرار گرفته‌‌اند.

چالش‌های بزرگ، پیش پای نظامیان سودان
درگیری‌های کنونی میان ارتش و شبه‌نظامیان واکنش سریع نشان‌دهنده وزن سنگین گروه‌های نظامی در سودان است. ارتش از زمان استقلال سودان در سال1956 یک نیروی مسلط در این کشور بزرگ شمال آفریقا بوده است؛ هرچند کودتای نظامی2021، موجب بی‌اعتمادی گروه‌های سیاسی به نظامیان شد.
کودتای اگوست2021 که کمتر از 2 سال پس از سرنگونی عمرالبشیر به وقوع پیوست، اگرچه ارتش را دوباره به قدرت رساند، اما با ادامه اعتراضات و تظاهرات هفتگی گروه‌های سیاسی، نظامیان ارتش با مشکلات عمیق‌تری مواجه شدند. سودان همچنین از بحران اقتصادی، سقوط ارزش پول و کمبود مکرر آرد، نان و سوخت رنج می‌برد و ارتش تاکنون نتوانسته اعتراضات داخلی را متوقف کند. همزمان، گرو‌های سیاسی خواستار واگذاری دارایی‌های پرسود ارتش در بخش‌های کشاورزی، تجارت و سایر صنایع هستند. این دارایی‌ها منبع حیاتی برای ارتش سودان به شمار می‌روند و بدون آنها موقعیت نظامیان تضعیف خواهد شد. این موضوع یکی از دلایلی است که نظامیان تا‌کنون نتوانسته‌اند با گروه‌های سیاسی به توافق برسند.
فرماندهان ارتش سودان همچنین با اتهامات حقوق بشری مربوط به جنایات جنگی در درگیری دارفور روبه‌رو هستند و دادگاه کیفری بین‌المللی (ICC) به‌دنبال محاکمه فرماندهان ارتش در کنار عمرالبشیر است.
مجموعه این چالش‌ها باعث شده تا ارتش سودان در حال حاضر در موقعیت‌شکننده‌ای قرار گیرد. هرچند گروه‌های سیاسی نیز خواستار ادغام نظامیان و شبه‌نظامیان واکنش سریع هستند، اما ادامه درگیری داخلی فعلی میان 2گروه نظامی در خارطوم، سودان را بیش از گذشته به لبه پرتگاه جنگ داخلی خواهد کشاند.
 
مکث
حمیدتی، متهم فراری

ژنرال محمد حمدان دقلوی 48ساله، معروف به حمیدتی فرمانده نیروهای واکنش سریع سودان، از سوی گروه‌های حقوق بشری به ارتکاب جنایات جنگی در دارفور متهم است. دیده‌بان حقوق بشر گفته است که نیروهای حمیدتی در عملیات تابستان2014 در دارفور جنوبی و شمالی مرتکب صدها قتل، تجاوز و شکنجه دسته‌جمعی غیرنظامیان و آوارگی اجباری صدها هزار نفر شده است. او از قبایل محلی منطقه دارفور است که با حکم البشیر فرماندهی نیروهای واکنش سریع را برعهده گرفت و پس از سرنگونی عمرالبشیر، معاون رئیس شورای نظامی انتقالی شد. براساس پیش‌نویس اعلامیه قانون اساسی، او و سایر اعضای شورای حاکمیت، واجد شرایط شرکت در انتخابات عمومی سودان در سال2022 نبودند و این مسئله باعث اختلاف حمیدتی با گروه‎های سیاسی شد. حمیدتی در کودتای2021 علیه گروه‌های سودان نظامیان را همراهی کرد، اما در فوریه2023 یعنی حدود 3‌ماه پیش از همراهی با البرهان علیه گروه‌های سیاسی ابراز پشیمانی کرد و آن کودتا را یک اشتباه خواند. یک دیپلمات غربی به روزنامه نشنال گفته است که هدف حمیدتی از درگیری با فرمانده ارتش این است که از جنایات جنگی سال‌های گذشته خود فاصله بگیرد.

تحلیل

چرخه تکراری درگیری در سودان
خلود خیر، مدیر اندیشکده مشورتی تنش در خارطوم:شبه‌نظامیان واکنش سریع و ارتش به‌دلیل رقابت برای تحکیم قدرت خودشان، همیشه با هم دارای اختلاف نظر هستند، اما از آنجایی که هر دوی آنها می‌خواهند از پاسخگویی در برابر فعالان سیاسی فرار کنند، با هم همکاری هم می‌کنند؛ چون هر دو می‌دانند که فعالان سیاسی به دنبال کاهش قدرت نظامیان و شبه‌نظامیان هستند. نشانه‌هایی وجود دارد که هر دو گروه برای تشدید تنش‌ها با یکدیگر همکاری می‌کنند تا از قدرت‌گیری نیروهای حامی دمکراسی در سودان جلوگیری کنند و از فعالان سیاسی امتیاز بگیرند. تشدید تنش‌ها توسط نیروهای واکنش سریع و ارتش یک چرخه تکراری است که در چند سال گذشته بارها رخ داده است. در عین حال به‌دلیل جنگ قدرت میان البرهان و حمیدتی، همواره احتمال وقوع جنگ داخلی وجود داشته است. فرمانده ارتش و فرمانده گروه واکنش سریع زمانی با هم همکاری می‌کنند که نیاز به مقاومت در برابر اصلاحات و دستاوردهای دمکراتیک داشته باشند، ولی وقتی شرایط بر وفق مراد آنها نباشد، با هم وارد جنگ هم می‌شوند.