اوکراین، بر لبه تیغ جنگ هسته‌ای

اگر مشکلات ناشی از تغییرات آب و هوایی، اقتصاد متزلزل جهانی و بحران مهاجرت و گرسنگی و سایه هراس از بابت همه‌گیری دوباره بیماری‌های مسری مانند کرونا را به‌عنوان مهم‌ترین چالش‌های این روزهای جهان در کنار هم قرار دهیم، احتمالا جنگ هسته‌ای آخرین قطعه پازل برای تکمیل کلکسیون تهدیدات جهانی بشر خواهد بود. صحبت از جنگ هسته‌ای تا همین سال گذشته در حد داستان‌های تخیلی آخرالزمانی بود، اما طی چند ماه و به‌ویژه چند هفته گذشته جنگ در اوکراین باعث شده تا تهدید جنگ هسته‌ای، کلید واژه ثابت سخنان بسیاری از مقامات و چهره‌های سیاسی شود.
ویلیام برنز، رئیس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا موسوم به سیا گفته که «سخت است بفهمیم آیا پوتین برای استفاده از بمب هسته‌ای بلوف می‌زند یا نه، اما چنین تهدیدی را باید جدی گرفت و برای آن آماده شد.» آنگلا مرکل، صدراعظم سابق آلمان هم در گفت‌وگو با روزنامه آلمانی زوددویچه تسایتونگ از همکاران سابقش در اروپا خواسته است تا تهدیدات رئیس‌جمهور روسیه در مورد استفاده احتمالی از سلاح هسته‌ای را جدی بگیرند و برای آن فکری کنند. همین سخنان مشابه درباره جدی گرفتن تهدیدات هسته‌ای روسیه را لوید آستین، وزیردفاع آمریکا در برنامه جی‌پی‌اس شبکه تلویزیونی سی‌ان‌ان با اجرای فرید زکریا نیز در شامگاه شنبه تکرار کرد و گفت: شاید پوتین برای کاربرد تسلیحات هسته‌ای تصمیم بگیرد.
تا این جای کار آنچه مشخص شده این است که جنگ در اوکراین باعث شده تا غول جنگ هسته‌ای از چراغ جادو بیرون بیاید و سایه هراسش این روزها بر بسیاری از محافل غربی حاکم شده است. حتی روز گذشته پس از عقب‌نشینی نیروهای نظامی ارتش روسیه از منطقه لیمان، رمضان قدیروف، رهبر نیروهای نظامی چچن با عصبانیت به این عقب‌نشینی واکنش نشان داد و به‌صراحت از ارتش روسیه خواست تا از بمب اتمی استفاده کند.

از کوبا تا اوکراین
آخرین تجربه حرکت جهان به سمت یک جنگ هسته‌ای تمام عیار که برای چند روز نفس مردم جهان را در سینه حبس کرد، به دهه1960 و در جریان بحران کوبا بازمی‌گردد. در آن زمان آمریکا و شوروی تا سرحد جنگ هسته‌ای تمام عیار پیش رفتند. در جریان بحران موشکی کوبا در اکتبر1962 وقتی که آمریکا متوجه وجود موشک‌های هسته‌ای شوروی در کوبا شد، این کشور جزیره‌ای را محاصره کرد و نسبت به حمله به آن هشدار داد. در آن زمان آمریکایی‌ها از روس‌ها خواستند تا به سمت خلع سلاح هسته‌ای کوبا حرکت و موشک‌های هسته‌ای خود را از کوبا خارج کنند. این اختلاف تا بدان حد جدی شد که ناوهای حامل موشک‌های هسته‌ای در مقابل هم صف آرایی کردند. اما درنهایت دوطرف بر سر خارج کردن موشک‌های هسته‌ای از کوبا به توافق رسیدند و خطر جنگ هسته‌ای از بیخ گوش جهان گذشت.
همان تهدید بحران موشکی کوبا با جنگ در اوکراین زنده شده است. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، بارها هشدار داده که ممکن است به سلاح هسته‌ای متوسل شود. او حدود 2هفته قبل گفت که از تمام سیستم‌های تسلیحاتی موجود برای دفاع از تمامیت ارضی روسیه استفاده خواهد کرد. پوتین پس از الحاق 4 استان شرقی اوکراین به سرزمین‌های فدرال روسیه، حمله به مناطق ملحق شده را به منزله حمله به خاک روسیه عنوان کرد و نسبت به آن هشدار داد.
حال جای سؤال است که آیا عملیات آزادسازی ارتش اوکراین در بخشی از مناطق تحت سلطه روسیه در شرق اوکراین که پوتین آن را بخشی از تمامیت ارضی فدراسیون روسیه توصیف کرده که با هر سلاحی به آن پاسخ خواهد داد، می‌تواند به واکنش‌های تند تا حد پاسخ هسته‌ای روسیه منجر شود؟ اکونومیست در گزارشی درباره احتمال وقوع جنگ هسته‌ای روسیه همزمان با جنگ در اوکراین نوشته است که هم‌اکنون پیشروی ارتش اوکراین باعث شده تا غربی‌ها بیش از اشغال اوکراین، نگران شکست روسیه و پاسخ احتمالی به این شکست باشند. گویی غرب نیز به این باور رسیده که جنگ در اوکراین نباید تا بدان حد به تضعیف روسیه بینجامد که این کشور برای دفاع از خود به گزینه هسته‌ای متوسل شود. مهم‌ترین این نگرانی را در سخنان هفته پیش اولاف شولتز، صدراعظم آلمان می‌توان دید که در گفت‌وگو با نیویورک‌تایمز تأکید کرد: «برلین از کی‌یف حمایت خواهد کرد، اما این حمایت نباید به شکلی باشد که موجب پاسخ روسیه به ناتو شود.»

کدام پاسخ هسته‌ای؟
هرگونه پاسخ هسته‌ای روسیه در جنگ اوکراین سناریوی خطرناکی از آینده تحولات جنگ را پیش‌روی غربی‌ها قرار می‌دهد. هفته نامه اکونومیست در گزارش جدید خود با عنوان «آیا جنگ در اوکراین ممکن است هسته‌ای شود؟»، 3 نوع پاسخ احتمالی هسته‌ای را از سوی کرملین پیش‌بینی کرده است. 3 پاسخ هسته‌ای روسیه ممکن است در یکی از 3مورد ذیل خلاصه شود: شلیک نمایشی هسته‌ای که هیچ تلفاتی نخواهد داشت؛ حمله هسته‌ای به اوکراین و درنهایت حمله هسته‌ای روسیه به ناتو.
در سناریوی اول، پاسخ هسته‌ای روسیه در قالب انجام آزمایش هسته‌ای زیر زمین یا عبور دادن موشک هسته‌ای از دریای سیاه و یا انفجار کنترل شده یک بمب هسته‌ای در ارتفاع بالا در آسمان اوکراین خواهد بود. چنین انفجاری باعث ایجاد یک پالس الکترومغناطیسی خواهد شد که تجهیزات الکتریکی را از کار خواهد انداخت. در سناریوی دوم پاسخ هسته‌ای، ژنرال‌های روسی ممکن است ترجیح دهند اهداف نظامی در اوکراین را مستقیماً بمباران هسته‌ای کنند. بن باری از مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک در لندن در گزارشی در روزنامه تایمز می‌نویسد که این اهداف می‌تواند شامل فرودگاه‌های اوکراین، مراکز لجستیکی و پایگاه‌های توپخانه‌ای باشد. از سوی دیگر روسیه ممکن است حمله به یک شهر اوکراین را در پاسخ هسته‌ای خود مدنظر قرار دهد تا نیروهای اوکراینی را مجبور به تسلیم کند. اما بمباران هسته‌ای شهرهای اوکراین احتمال مداخله مستقیم ناتو را افزایش خواهد داد و مسکو هم علاقه‌ای به درگیری با ناتو همزمان با درگیری در اوکراین ندارد.
درنهایت سناریوی انتحاری روسیه می‌تواند حمله اتمی به خاک یکی از کشورهای عضو ناتو باشد، اما با توجه به اینکه 3 عضو ناتو شامل آمریکا، انگلیس و فرانسه خود دارای سلاح‌های هسته‌ای هستند، حمله اتمی روسیه به ناتو می‌تواند با پاسخ اتمی و نابودی متقابل روبه‌رو شود. با توجه به هزینه بسیار بالای سناریوی سوم، این سناریو ضعیف‌ترین گزینه در میان پاسخ‌های هسته‌ای است.

مکث
روسیه از بمب‌ هسته‌ای تاکتیکی استفاده خواهد کرد؟
احتمال استفاده از بمب‌های هسته‌ای در مقیاس کوچک موضوعی است که نمی‌توان آن را رد کرد. الجزیره در گزارشی درباره استفاده روسیه از بمب هسته‌ای می‌گوید که بمب‌های هسته‌ای کوچک مقیاس که از آن تحت عنوان بمب‌های تاکتیکی یاد می‌شود، بمب‌هایی هستند که قدرت انفجاری آنها بین 0.3کیلوتن تا 100کیلوتن است. اگر این عدد را بخواهیم بهتر درک ‌کنیم می‌توان به این اشاره کرد که قدرت انفجاری بزرگ‌ترین کلاهک استراتژیک آمریکا معادل 1.2مگاتن است. همچنین روسیه دارای بمب‌های هسته‌ای با قدرت انفجاری 58مگاتن است که در سال1961 آنها را مورد آزمایش قرار داد. درواقع بمب‌های تاکتیکی در مقایسه با سلاح‌های هسته‌ای استراتژیک، به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که تأثیر محدودی بر میدان نبرد داشته باشند و یک منطقه محدود را هدف قرار دهند. در این ارتباط می‌توان به بمب اتمی آمریکا اشاره کرد که در سال1945 روی هیروشیما انداخت و قدرت تخریبی آن 15کیلوتن بود و از این منظر در رده بمب‌های هسته‌ای تاکتیکی قرار می‌گیرد. الجزیره همچنین به نقل از تحلیلگران می‌گوید که اگر مسکو بخواهد از بمب هسته‌ای تاکتیکی در اوکراین استفاده کند، هدف آن تسلیم کردن اوکراین در برابر مذاکرات و ایجاد تفرقه در میان حامیان غربی این کشور خواهد بود. با این حال «مارک کنسیان»، کارشناس نظامی مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی (CSIS) در واشنگتن احتمال استفاده روسیه از سلاح‌های هسته‌ای در خط مقدم نبرد اوکراین را رد می‌کند و معتقد است که استفاده از بمب هسته‌ای برای روسیه دستاوردهای کوچکی در مقابل رویارویی با خطرات و پیامدهایی بزرگ خواهد داشت و همین موضوع باعث می‌شود که مسکو به‌رغم تهدیدات، اما تمایلی به کاربرد تسلیحات هسته‌ای میان جنگ اوکراین نداشته باشد.