حج قدیم

حمیدرضا محمدی - روزنامه‌نگار

«... و در آنجا بودیم تا روز ترویه که هشـتم شهر ذی‌الحجه بوده باشد. در آن روز در مسجدالحرام رفتیم و از چاه زمزم غسل کردیم، و در حجر اسماعیل زیر میزاب رحمت، احرام به حج تمتع بستیم و از آنجا روانه منی شدیم.» محمداسماعیل ترخانی سمیرمی / 1240قمریحاجیان دوباره قرار است به حج روند و تمتع به جای گذارند، از پس سال‌های سخت و صعب شیوع این ویروس منحوس. حالا باید دوباره جامه سپید احرام ببندند و راهی سرزمین وحی شوند به طریق مألوف و معهود قدما. همین چند روز پیش (یکشنبه، 18اردیبهشت) بود که فرا خواندند آنانی که خواهان طواف‌اند گرداگرد کعبه. کسانی‌که سعی دارند برای صفا و مروه و دوست می‌دارند اقامت در صحرای عرفات را و رمی جمرات را تا خود را بیالایند و بپالایند آلودگی‌های دنیوی را و تنی سبک کنند.
در همین حال‌وهوا، عصر سه‌شنبه، بیستم اردیبهشت، نشست «حج قدیم» با موضوع رونمایی قدیمی‌ترین فیلم از مناسک حج به روایت اروپائیان، در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد. اثری صامت ساخته فیلمساز هلندی با نام جورج کروگرز 
(George Krugers) که برای نخستین‌بار در ایران به نمایش درآمد تا روایتی باشد از موسم حج در نزدیک به یک‌سده قبل. فیلمساز سوم فوریه1928 (13بهمن 1306 / 10شعبان 1346) با مسلمانان هند شرقی هلند از اندونزی همرا‌ه شد و عزم حجاز کرد. سفری و فیلمی که تا موسم حج و عید قربان یعنی 9خرداد1307 ادامه یافت و چون خود می‌دانست ورود غیرمسلمانان به مکه و مدینه ممنوع است ظاهرا خود را مسلمان جلوه داد و توانست با این پوشش وارد حرمین شریفین شود؛ چنان‌که در جده دوربین بی‌هیچ‌واهمه‌ای در نزدیکی زوار است اما در مکه و به‌ویژه مسجدالحرام بیشتر بر بلندی تصویر گرفته است.
این سفر در ٨جولای١٩٢٨ (17تیر1307) به پایان رسید و فیلم در پاییز همان سال در هلند به نمایش درآمد و سازنده تلاش کرد فیلم را در نمایشگاه پاریس نمایش دهد اما مورد استقبال قرار نگرفت و تنها یکی‌دوبار به نمایش درآمد و به فراموشی سپرده شد تا همین 2سال قبل که خبر آمد نسخه اصلی آن در موزه چشم آمستردام در هلند موجود است.
نکته جالب در این فیلم بقایای تخریب مزار حضرت حوا در جده است - و اصلا نام این شهر به همین سبب بر آن نهاده شده است - و افزون بر آن، معماری شهرهای مکه و مدینه، شیوه زندگی مردم آن سرزمین، تناول اطعمه و اشربه در آن روزگار و حتی آداب کفن و دفن میت در سفرهای دریایی است. همچنین در این فیلم، نمایی از کنسولگری ایران در جده به تصویر کشیده شده که تنها تصویر موجود از آن است.این مستند تازه‌یاب اگرچه کهن‌ترین فیلم در اختیار از مناسک حج است اما قدیمی‌تر از آن، فیلمی است که ارنست شودزاک، یکی از کارگردانان مستند علف - که در سال1925 درباره کوچ بختیاری‌ها ساخته شد - از حج ساخت اما نسخه اصلی‌اش در آتش‌سوزی از میان رفت و اکنون چیزی از آن در دست نیست.
با نمایش این مستند 74دقیقه‌ای حالا آگاهی ما از رسوم موسم حج در نیمه دوم دهه نخست سده چهاردهم خورشیدی افزون‌تر از گذشته شده و راه‌یاب و راه‌گشایی است برای پژوهش‌های اسلام‌شناسی، مردم‌نگاری و تاریخی موسع‌‌تر و مفصل‌تر.