روزگار غم‌انگیز پسته خندان

مرضیه ثمره‌حسینی- خبرنگار

از اخبار تلخ و نگران‌کننده این روزها در بازار صادرات و واردات، از دست‌رفتن جایگاه ایران در بازار خشکبار منطقه و بازارهای جهانی است. کاهش بیش از 40درصدی تولید پسته در سال‌جاری در مقایسه با سال گذشته و در همین ارتباط، جایگزینی پسته آمریکا با پسته ایران در بازارهای جهانی از دغدغه‌های باغداران و صادرکنندگان حوزه خشکبار است. کاهش سطح تولید و صادرات مشکلی است که به همه استان‌ها و شهرهای پسته‌خیز کشور مانند کرمان، یزد، دامغان، فارس و خراسان قابل تعمیم است. باغداران تحریم و پیامدهای آن ازجمله کیفیت پایین نهاده‌های کشاورزی، مشکل بی‌آبی و نبود سیستم آبیاری قطره‌ای، فقدان ارائه تسهیلات ارزان‌قیمت، پرداخت نشدن خسارت محصول در زمان سرمازدگی توسط سازمان‌های بیمه و ضعف صنایع تکمیلی و فرآوری از قبیل کارخانه‌های پیشرفته پوست‌کنی و سردخانه را عامل اصلی کاهش تولید می‌دانند. مسئله مهم دیگر کاهش صادرات پسته است؛ تأثیر نوسان قیمت ارز بر قیمت نهاده‌ها و به‌ویژه اصرار دولت به ورود ارز نیمایی و تعهدات ارزی است که موجب بی‌انگیزگی صادرکنندگان و انباشت پسته در انبارهای مختلف شده است. پرسش جدی درباره وضعیت نابسامان فروش پسته در داخل و کاهش صادرات آن این است که آیا این وضعیت تداوم خواهد داشت و در سال‌جاری نیز باید شاهد تداوم مشکلات پیشین در بازار پسته باشیم؟

 نابودی یک‌چهارم محصول پسته
بنا به‌گفته دبیرکل انجمن پسته ایران، تولید پسته در سال‌جاری نسبت به سال99کاهش 40درصدی داشته؛ یعنی در سال99حدود 250هزار تن پسته از استان‌های مختلف کشور برداشت و از این مقدار بیش از 230هزار تن صادر شد. وضعیت تولید پسته در سال‌جاری اما متفاوت است؛ وخامت شرایط جوی و تجربه دمای بالای 25درجه در اوایل فروردین و بروز ناگهانی سرما در روزهای 17و 18فروردین1400آسیب زیادی به درختان پسته زد و در شهرهای مختلف مانند یزد، خراسان، فارس و کرمان، شکوفه‌ها و پسته‌های تازه به‌بارنشسته را خشکاند. فقدان بارندگی و نبود آب کافی از دیگر مشکلات پسته‌کاران در سراسر کشور بود و در کنار این بی‌آبی، در خرداد و تیر امسال، گرمای زودرس که در برخی نقاط کرمان به 45درجه رسید، محصول پسته که اتفاقا در حال مغزگرفتن بود را سوزاند. همه این اتفاقات موجب شد امسال حدود یک‌چهارم محصول باغداران به‌دلیل نوسان‌های جوی از بین برود.

راه‌حل کاهش مخاطرات جوی
دبیرکل انجمن پسته ایران درباره راهکارهای مصونیت از آسیب‌های جوی برای تولید پسته به همشهری می‌گوید: علمی‌شدن شیوه‌های کشاورزی و باغداری در افزایش تولید و پرهیز از مخاطرات تغییرات جوی بسیار مهم است. به‌عنوان مثال قطره‌ای‌کردن آبیاری هم مشکل کمبود آب را حل می‌کند و هم فصل آبیاری را از یک‌ماه به 10روز کاهش می‌دهد. حسین رضایی استفاده از ماشین‌های باد، تولید مه، استفاده از تجهیزات گرمایشی و منعکس‌کننده نور را هم در کاهش آسیب سرما و گرمازدگی محصول پسته مؤثر می‌داند. اما نکته اینجاست که استفاده از این تجهیزات بسیار هزینه‌بر است و بنا به‌گفته باغداران، دولت نه خود توجهی به مکانیزه‌شدن کشاورزی دارد و نه تسهیلات لازم برای به‌کارگیری آن را در اختیار باغدار قرار می‌دهد.

تدبیر موقت صادرکنندگان پسته
در کنار مشکلات تولید، پیمان‌سپاری ارزی، صادرات پسته را دشوار کرده است به‌طوری که درصورت رفع نشدن این موانع ارزی، امسال و سال‌های آینده همچنان با کاهش تولید و صادرات پسته مواجه خواهیم بود. به‌ویژه اینکه معیشت بیش از 5میلیون نفر در 27استان کشور به تولید و صادرات پسته بستگی دارد. از سال97که پیمان‌سپاری از سوی بانک مرکزی اعمال شد قیمت پسته ایران در بازارهای جهانی کاهش یافت. این مسئله در کنار وجود تحریم که نقل و انتقال پول و عملیات بانکی را بسیار دشوار کرده، موجب کاهش صادرات پسته و متضررشدن باغداران شده است. صادرکنندگان پسته با تشدید تحریم‌ها مجبور شدند با صرف هزینه‌های هنگفت از شبکه‌های هزینه‌بر و پیچیده‌ای برای انتقال سود حاصل به چرخه اقتصاد کشور و بازگرداندن ارز استفاده کنند که این شیوه پرزحمت دادوستد نیز ممکن است از طرف آمریکا با تحریم کشورهای طرف ایران محدود شود.

راهکار حل پیمان‌سپاری ‌ارزی
 به‌صورت ‌کلی هر اقتصادی که از تک‌‌نرخی‌بودن خارج شود، فساد و رانت تولید می‌کند و در روند رسیدن کالا به‌دست مردم مشکل ایجاد می‌شود. بنابراین حل مسئله چندنرخی‌بودن ارز در ارتباط با صادرات پسته بسیار اهمیت دارد. دبیرکل انجمن پسته ایران در این‌باره می‌گوید: فاصله ارز نیمایی با ارز آزاد بسیار زیاد است که این فاصله باید کاهش یابد. اجرای این راهکار مستلزم تفاهم با صادرکننده‌ها و همکاری ارگان‌های مختلف ازجمله وزارت جهاد، وزارت اقتصاد، مجلس، سازمان توسعه تجارت، بانک مرکزی و وزارت صمت است. رضایی نکته بعدی را ضرورت ازبین‌بردن فاصله بین ارز آزاد و ارز حاصل از صادرات پسته می‌داند و می‌افزاید: راه‌حل این مشکل، هدایت تقاضاها یا اقلام مجاز وارداتی است به این معنا که مازاد بر ارز با منشأ دولتی را به سمت ارز حاصل از صادرات کالا بریم. یعنی به‌عنوان مثال ارزی که در خارج از صادرات پسته به‌دست آورده‌ایم به واردات اقلام مجاز مانند همین واکسن کرونا اختصاص دهیم.

تهاتر کالا
ارز تهاتری پیشنهاد دیگری است که می‌تواند به حل مشکل ارزی صادرکنندگان پسته کمک کند. به‌عنوان مثال، صادرکننده پسته، محصول خود را به چین صادر می‌کند، ارز حاصله در چین موجود است، در همین حال، فرد یا شرکتی که واردکننده کالاهای اساسی است، می‌تواند از ارز صادرکننده پسته برای تسهیل در واردات مدنظر خود استفاده کند. رضایی در ادامه راهکارهای حل مشکلات ارزی می‌گوید: ایجاد خط سبز ویژه برای واردات مجاز به شرط تامین ارز موردنیاز از ارز حاصله از صادرات پسته یا کالای کشاورزی نیز به‌عنوان راهکار می‌تواند مؤثر باشد. پیشنهاد اصلاحی دیگر در ارتباط با عملکرد بانک مرکزی است؛ بانک مرکزی بهتر است ضمن حصول اطمینان از بازگشت ارز صادرکنندگان، بر کنترل نقل و انتقالات ارزی و ریالی مرتبط با صادرات پسته اصرار نکند.

فرصت صادرات را از دست ندهیم
آنچه درباره صادرات پسته مهم است، از دست‌ندادن بازارهای جهانی در فصولی است که پسته ایران خریدار دارد. هرچند صادرات پسته در مهر امسال چندان ناامیدکننده نبود به‌طوری که در مهر امسال حدود 17هزار تن پسته صادر شد درحالی‌که صادرات در مرداد 8هزار تن بود و در شهریور به 13هزار تن رسید. دبیرکل انجمن پسته ایران با تأکید بر حفظ فرصت‌های صادرات پسته می‌گوید: از مهر تا دی‌ هر سال به‌دلیل وجود مراسم‌های مهمی مانند جشن کریسمس در اروپا، جشن‌های بومی هندی‌ها و جشن چینی‌ها فرصت خوبی برای صادرات پسته ایران است که نباید امسال این فرصت را برای فروش 135هزار تن پسته تولیدشده از دست بدهیم.

موانع داخلی سد راه پسته‌کاران است
کارشناسان اقتصادی بر این باورند که آمریکا با تولید 400هزار تن پسته در سال، بازارهای جهانی پسته که حدود یک قرن در اختیار ایران بوده را تصاحب کرده است و این مسئله منافع ایران در بازارهای پسته را تهدید می‌کند. رضایی اما بر این باور است که آمریکا تهدیدی برای بازار پسته ما نیست، اتفاقا آمریکا با یافتن بازارهای جدید در طول چند سال گذشته، پای ایران را نیز به این بازارها باز کرده و حتی موجب افزایش قیمت پسته نیز شده است. او تأکید می‌کند که زمانی که بازار پسته فقط در دست ایران بود، قیمت هرکیلو پسته 4دلار بود، اما بعد از ورود آمریکا و یافتن بازارهای جدید، قیمت پسته تا 10دلار افزایش یافت؛ هم‌اکنون هم ما پسته را با قیمت 8دلار می‌فروشیم که نسبت به گذشته رضایت‌بخش‌تر است. دبیرکل انجمن پسته کشور در پایان معتقد است آنچه نسبت به آمریکا تهدید جدی‌تری برای صادرات پسته ایران است، مشکلات و موانع تولید در داخل است که باید با همکاری دولت رفع شود تا باغداران و صادرکنندگان این محصول از دلسردی و خمودگی فعلی رها شوند.

دغدغه‌های استانی پسته‌کاران
پسته‌کاران دامغانی گلایه دارند با توجه به کمبود آب در منطقه، اجرای طرح‌های لوله‌گذاری و ایجاد استخر ذخیره آب بسیار ضروری است اما مسئولان توجهی به ارائه این تسهیلات ندارند. پسته‌کاران یزد نیز ضمن ابراز نارضایتی نسبت به کیفیت سموم و مواد مغذی لازم، خواستار برگزاری کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی برای باغداران برای علمی‌کردن روش‌های کاشت و برداشت هستند. مسئله دیگر مورد اعتراض پسته‌کاران کشور، ناکارآمدی بیمه محصولات است؛ آنها انتظار دارند بیمه محصول، جایگزین بیمه هزینه شود تا خساراتی که باغدار بر اثر شرایط جوی و طبیعی متحمل می‌شود، جبران شود.