بومی‌سازی پروژه‌های آبی در مازندران

اشکان جهان‌آرای- خبرنگار

سدها عموما با هدف ذخیره‌سازی و تنظیم آب و اختصاص آن برای مصارف مختلف ساخته می‌شوند و طبیعتا درصورت اجرا‌نشدن سازه‌ها و زیرساخت‌های توزیع و انتقال آب، عملا کارکردشان محدود می‌شود. به همین دلیل سازه‌های پایین‌دست سد و شبکه توزیع متصل به آن، از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند و درصورت مشارکت‌نکردن جامعه ذی‌نفع برای اجرای این طرح‌ها، بهره‌برداری از آن سال‌ها طول می‌کشد. اما با وجود این اهمیت بالا، دقیقا همین بخش از پروژه‌های سدسازی در کشور ما و به‌ویژه در استان‌های شمالی ازجمله مازندران با مشکل مواجه است. نگاهی به تأخیر چندساله در بهره‌برداری از شبکه توزیع و انتقال آب سد البرز در مازندران نشان می‌دهد در این زمینه با مشکلات جدی مواجه هستیم که ناشی از کمبود اعتبار اجرای ادامه پروژه است. این روند در حالی مشاهده می‌شود که جوامع ساکن در مناطق پایین‌دست سدها پس از ساخت و آب‌گیری سد باید اثرگذاری پروژه اجرا شده از شبکه‌های توزیع و انتقال آب، چه در بخش کشاورزی و چه در زمینه آب آشامیدنی را مشاهده و لمس کنند. دلیل بروز این وضعیت نیز کمبود اعتبار است؛ مسئله‌ای که گریبان بیشتر پروژه‌های عمرانی را می‌گیرد و اجازه به سرانجام رسیدن‌ به‌ موقع آنها را نمی‌دهد.

ضرورت مشارکت جامعه ذی‌نفع
نگاهی به مدل‌های اجرای شبکه‌های توزیع آب کشاورزی در ساخت سازه‌های آبی کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد مردم به‌عنوان ذی‌نفعان اصلی این پروژه‌ها، مهم‌ترین نقش را در به‌سرانجام رسیدن‌شان ایفا می‌کنند اما در کشور ما همچنان نگاه رایج، اجرای کامل پروژه با اعتبار دولتی است؛ انتظاری که موجب شده بسیاری از این پروژه‌ها در زمان مقرر به سرانجام نرسد و در نهایت سود بردن جامعه ذی‌نفع از پروژه سال‌ها به تأخیر بیفتد.
مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران معتقد است مدل اجرای پروژه‌های پایین‌دستی سدها برای توزیع و انتقال آب در کشور باید براساس روش مشارکتی که در همه کشورهای توسعه‌یافته دنیا اجرا می‌شود، باشد.
محمدابراهیم یخکشی می‌افزاید: پروژه‌ها معمولا به 2دسته «انتفاعی» و «غیرانتفاعی» تقسیم می‌شوند که سدها در دسته طرح‌های انتفاعی قرار می‌گیرند؛ یعنی برخلاف جاده‌ها که غیرانتفاعی هستند و همه جامعه از ساخت آن سود می‌برند، از ساخت یک سد جامعه مشخص و محدودی که در پایین‌دست و گستره زیرپوشش آن سکونت دارند، سود می‌برند. به همین دلیل در دنیا مرسوم است که برای تکمیل شبکه توزیع آب یک سد، همان جامعه ذی‌نفع مشارکت می‌کنند. ‌

فرهنگسازی برای مشارکت مالی
این مسئول با اشاره به اهداف سدسازی مانند کنترل سیلاب، تأمین آب آشامیدنی، کشاورزی و صنعتی و بهبود شرایط محیط‌زیستی اظهار می‌کند: قانون در همه جای دنیا می‌گوید که دولت باید در بخش‌های حاکمیتی مانند کنترل سیلاب یا تأمین آب آشامیدنی و محیط‎زیست هزینه کند اما در بخش کشاورزی و صنعت، ذی‌نفعان باید در اجرای شبکه توزیع مشارکت داشته باشند. یخکشی عنوان می‌کند: به همین دلیل معمولا پیش از اجرای پروژه‌های این‌چنینی، با مردم به روش‌های مختلف تعامل می‌شود تا مشارکت داشته باشند. ذی‌نفعان سهم خود از اجرای پروژه را می‌پردازند و همراه با اعتبار دولتی، پروژه در مدتی مشخص و کوتاه به سرانجام می‌رسد. مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران می‌افزاید: شاید در دوره‌ای به‌دلیل مساعد بودن شرایط مالی کشور این امکان وجود داشت که حق مشارکت مالی ذی‌نفعان مانند جامعه کشاورزی پس از اجرای پروژه و در اقساط متعدد پرداخت شود اما در شرایط کنونی اقتصادی باید همان روش مبتنی بر منطق اقتصادی که مشارکت مستقیم در اجراست را به‌کار بگیریم، درغیراین‌صورت پروژه‌های ما زمان‌بر خواهد شد و جامعه دیرتر می‌تواند از آنها منتفع شود.

عدالت بودجه‌ای
نگاه یک‌سویه جامعه به اجرای کامل پروژه‌های این‌چنینی با اعتبار دولتی در واقع توازن توزیع بودجه‌ را به‌هم می‌ریزد و از توزیع عادلانه اعتبار جلوگیری می‌کند. یخکشی با تأیید این دیدگاه می‌گوید: فرض کنیم برای یک پروژه آبی در نقطه‌ای که شرایطش را دارد، دولت سرمایه‌گذاری کند تا آب موردنیاز کشاورزان منطقه پایین‌دست سد تأمین شود. از آنجا که این مقدار هزینه فقط برای بهره‌‌مندی مردم یک منطقه انجام می‌شود و درجای دیگر امکان چنین سرمایه‌گذاری بزرگی وجود ندارد، به همین دلیل نیز تأکید می‌شود که جامعه ذی‌نفع باید در اجرای پروژه مشارکت داشته باشد و سهم خود را بپردازد تا هم توازن توزیع اعتبار رعایت شود و هم پروژه‌ها با توجه به محدودیت‌های مالی زودتر به بهره‌برداری برسد. ‌

افزایش سرعت اجرای پروژه‌ها
مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران با تأکید بر اینکه مدل سرمایه‌گذاری در حوزه آب باید تغییر کند، می‌گوید: البته پذیرش این موضوع در جامعه تابع شرایط اجتماعی و اقتصادی هم هست اما باید برای فرهنگسازی در این زمینه گام‌های مؤثرتری برداشته‌شود؛ یعنی جامعه ذی‌نفع متقاعد شود درصورت مشارکت مالی در اجرای پروژه پایین‌دست سد، زودتر می‌تواند از خدمات آن بهره‌مند شود و پروژه به‌جای اینکه 20سال طول بکشد، 5ساله اجرا می‌شود و آنان از عوایدش بهره‌مند می‌شوند. یخکشی اظهار می‌کند: برای شبکه‌های توزیع سد هراز باید از همین حالا رایزنی با مردم و فرهنگسازی در این زمینه را آغاز کنیم. تاکنون بارها با مردم در این زمینه صحبت کرده‌ایم و اتفاقا وقتی موضوع به‌طورکامل شرح داده شد، پذیرفتند که این روش منطقی‌تر است. در این مسیر به کمک رسانه‌ها برای فرهنگسازی و جلب اعتماد جامعه نیاز داریم تا حتما طی سال‌های آینده در مازندران این پروژه اجرایی شود. وی اضافه می‌کند: اخیرا مطالعاتی برای درنظرگرفتن مدل‌های سرمایه‌گذاری مشارکتی در اجرای پروژه‌های این‌چنینی از سوی مشاوران شرکت آب ‌منطقه‌ای آغاز شده تا پس از رسیدن به یک الگوی مناسب براساس آنچه قانون اجازه می‌دهد، برنامه‌ریزی برای تأمین اعتبار شبکه آبیاری، زهکش و توزیع آب سد هراز در مناطق پایین‌دست انجام شود.