جهان مهریه

سمیرا رحیمی - روزنامه‌نگار

سنت تعیین و پرداخت مهریه در فرهنگ‌های مختلف جهان ریشه‌ای تاریخی دارد. اجرای این سنت را حتی در فرهنگ یونان و روم باستان در سال‌های800تا 200پیش از میلاد می‌توان ردیابی کرد. این سنت میان فرهنگ‌های مصر باستان، بین‌النهرین، آزتک‌ و اینکاها هم به اجرا گذاشته می‌شده است. گفته می‌شود مهریه در دوران باستان در فرهنگ‌هایی پذیرفته شده بود که زنان در کشاورزی نقش کلیدی داشتند. برعکس در جوامعی که زنان در کشاورزی و تامین منابع درآمدی و غذایی خانواده نقش محدودتری داشتند، جهیزیه نقش پررنگ‌تری میان خانواده‌ها داشته است. با این همه با گذر زمان و تکامل‌یافتن فرهنگ‌ها و تمدن، تغییراتی در شیوه تعیین و پرداخت مهریه در کشورهای مختلف جهان ایجاد شد. درحال حاضر تنها کشورهایی که تعیین مهریه بخشی الزامی از فرایند ازدواج است، کشورها و جوامع اسلامی هستند و مهریه بیشتر به‌عنوان پشتوانه‌ای برای زنان درنظر گرفته می‌شود تا نشانه‌ای از مهر و محبت مرد به زن باشد تا درصورت وقوع طلاق، زن دچار تنگنای مالی و ناتوانی اداره زندگی نشود.

بخشش هدیه‌ای چشمگیر، توسط شوهر به زن به مناسبت تشکیل یک خانواده جدید یکی از اصلی‌ترین دلایلی است که در بسیاری از کشورهای اسلامی برای توضیح مهریه بیان می‌شود. اما دلایل دیگری مانند تضمین و اطمینان از نیت خیر و صداقت شوهر برای تشکیل خانواده، تامین مالی زن پس از طلاق احتمالی، ارزش‌بخشی مالی و اجتماعی به زن در زمان ازدواج، جلب نظر همسر و بسیاری از دلایل گفته و ناگفته دیگر، توضیحاتی هستند که موجودیت مهریه در سنت‌ها و فرهنگ‌های مختلف جهان، به‌ویژه فرهنگ‌های درآمیخته با مذهب اسلام و یهودیت را شرح می‌دهند. در کشورهایی که فرهنگ‌های متفاوتی آن را تشکیل داده‌اند، اجرای این رسم و رسوم ممکن است از مکانی به مکان دیگر متفاوت باشد.

پول، ‌پارچه و احشام؛ مهریه رایج در اندونزی
در اندونزی که کشوری متشکل از فرهنگ‌ها و مذاهب مختلف است، قانون تعیین و پرداخت مهریه و شیربها در بخش‌هایی از کشور اصلا اجرا نمی‌شود، درحالی‌که در بخش‌هایی از این کشور تعیین و پرداخت مهریه کاملا اجباری است. در این کشور هم مهریه با مفهوم هدیه‌ای از سوی شوهر به همسر آینده شناخته می‌شود. در این کشور مشابه بسیاری از دیگر کشورهای اسلامی، مهریه تنها محدود به ملک و جواهرات و پول نیست بلکه می‌تواند دارایی‌های مرتبط با مذهب مانند قرآن یا دیگر دارایی‌ها مثل ابریشم، احشام و حیوانات باشد. در جزیره جاوه، بخشی از مهریه عروس که پیش از ازدواج باید به او داده شود، شامل مجموعه‌ای برگ به نام سیری آیو، تکه‌های لباس مزین به موتیف‌های متنوع، پارچه مخصوص لباس اندونزیایی، کمربند مخصوص مشهور به استاگن، میوه و خوار‌‌بار، چند انگشتر و مقداری پول است. اما در دیگر مناطق اندونزی مانند بالی، رسم مهریه بخش اجباری و کلیدی مراسم ازدواج نیست. میزان مهریه در این کشور معمولا با میزان تحصیلات، طبقه اجتماعی و اشتغال زن در ارتباط است. ثابت‌نبودن نرخ مهریه گاه باعث می‌شود مبالغی از سوی خانواده‌ها تعیین شود که مرد توان پرداخت آن را ندارد.

هزینه گزاف ازدواج در افغانستان
در افغانستان هم حداقل مهریه تعیین‌شده از ولایتی تا ولایت دیگر متفاوت است. اما از آنجا که افغانستان، کشوری فقیر محسوب می‌شود، پذیرش همین حداقل هم برای بسیاری از جوانان افغان دشوار است. باید به این نکته اشاره کرد که شیربها در افغانستان تعریف بسیار نزدیکی با مهریه دارد و متناسب با سنت‌های حاکم بر استان‌های مختلف این کشور، از 400هزار افغانی، حدود 5هزار دلار، تا 3میلیون افغانی، حدود 37هزار دلار، در نوسان است. برای مثال مبلغ مهریه در منطقه زورمت بین 9هزار تا 18هزار دلار است و جوانان افغان گاه برای تامین این مبالغ که معمولا از سوی خانواده عروس گرفته می‌شود، ‌مجبورند همسر و شهر و دیار خود را رها کرده و به‌دنبال کار به شهرهای دیگر بروند. این مبلغ در بیشتر مناطق افغانستان به خانواده عروس پرداخت می‌شود، بدون اینکه عروس بتواند استفاده‌ای از آن ببرد. مهریه، در شب ازدواج توسط دو‌خانواده تعیین می‌شود و پس از موافقت دو‌طرف برسر مبلغ، ازدواج انجام خواهد شد. زن درصورت مرگ همسر و درصورتی که مرد درخواست‌دهنده طلاق باشد، قادر به دریافت مبلغ مهریه خواهد بود. در این کشور طلاق‌گرفتن زن، عملی شرم‌آور محسوب می‌شود و زن تنها در شرایطی مجاز به طلاق است که همسرش بیماری لاعلاجی داشته باشد، توانایی پرداخت نفقه را نداشته باشد یا برای 3‌سال به دلایلی نامشخص ناپدید شده‌باشد.

پرداخت بیشتر از مهریه برای طلاق
در کشور عربستان سعودی که به محدود‌بودن حقوق زنان شهرت دارد میانگین مهریه 40تا 50هزار ریال، حدود 10تا 13هزار دلار آمریکاست که معمولا در قالب طلا به زن هدیه داده می‌شود.  باوجود قابل توجه‌بودن مبالغ مهریه، نابرابری قانون برای زنان در زمان جدایی قابل‌توجه‌تر از مبالغ مهریه به‌نظر می‌آید. در عربستان مانند تعدادی از دیگر کشورهای اسلامی، مردان می‌توانند بدون اطلاع قبلی، همسر خود را طلاق دهند. در عربستان زنان در بیشتر موارد حق طلاق یکجانبه ندارند و فرایند چنین طلاقی برایشان طولانی‌تر و پرهزینه‌تر خواهد‌بود. زنان عرب بیشتر اوقات زمانی که متوجه ازدواج مخفیانه همسر خود با زن دیگری می‌شوند، از قانون طلاق خلع برای جداشدن از همسر خود استفاده می‌کنند. به این شکل که مهر یا هر هدیه‌ای که در زمان ازدواج از همسر به آنها رسیده را بازمی‌گردانند و در عوض شوهر خود را طلاق می‌دهند. گاه پیش می‌آید که برای جلب رضایت شوهر، زن مجبور به پرداخت مبالغی بیشتر از مبلغ اصلی مهریه هم می‌شود. این شکل از بخشش مهریه در ازای طلاق در دوران همه‌گیری کرونا در عربستان افزایش قابل توجهی یافته است.

قوانین مردسالارانه
مانند بسیاری از کشورهای اسلامی، نرخ مهریه در تونس همزمان با تغییر ساختار جوامع، در طول دهه‌های اخیر افزایشی قابل توجه داشته‌است. در این کشور پرداخت مهریه توسط مرد به زن باعث می‌شود که در قانون ازدواج، مرد به‌عنوان رئیس خانواده و مالک زن درنظر گرفته شود.  از سال1993به بعد قانونی برای مدیریت مشترک زن و مرد بر خانواده در تونس تصویب شد که البته تصویب این قانون نیز کمک چندانی به وضعیت زنانی که قصد جدایی دارند، نکرده‌است. در تونس زنان تنها درصورتی قادر به جدایی خواهند بود که مدارکی محکم و قابل اثبات علیه همسرشان به قاضی ارائه دهند، در مقابل شوهر به‌راحتی و بدون ارائه دلیل و مدرکی خاص می‌تواند همسرش را طلاق دهد، درحالی‌که هیچ تهدید مالی برای پرداخت خسارت یا تامین مالی علیه شوهر وجود ندارد. شوهر در بدترین وضعیت ممکن، محکوم به پرداخت نفقه خواهد شد که این مبلغ هم درصورت باردارنبودن همسر، تنها برای 3‌ماه پرداخت خواهد شد.

نصف اموال جایگزین مهریه
در جوامع غیراسلامی کشورهای مختلف جهان به‌ویژه کشورهای اروپایی و آمریکایی اگرچه پدیده‌ای به نام مهریه وجود ندارد، اما در زمان طلاق مقرراتی برای حمایت از هر دوطرف وجود دارد. به این شکل که زن و شوهر از دارایی‌های یکدیگر، به‌ویژه دارایی‌هایی که پس از ازدواج به‌دست آورده‌اند، به یک اندازه سهم دارند، مگر اینکه در زمان ازدواج قراردادی نافی این قانون توسط 2نفر امضا شده باشد. اگرچه در بیشتر دادگاه‌های خانوادگی جهان، مرد به‌عنوان ستون و پایه اصلی خانواده درنظر گرفته می‌شود اما در کشورهای اروپایی در زمان طلاق تمامی دارایی‌های دوطرف، ‌حتی حقوق بازنشستگی آینده مورد بررسی دقیق قرار گرفته و اموال قابل تقسیم شناسایی می‌شوند تا به‌صورت مساوی میان دوطرف تقسیم شوند. این روند قانونی در بیشتر کشورهای اروپایی و آمریکایی مشابه است؛ اگرچه تفاوت‌های ساختاری در قانون هر کشور ممکن است تغییراتی را در نحوه اجرای حکم دادگاه به‌وجود آورد.