مصائب زندگی در «اسماعیل‌آباد» قم
طرح ساماندهی محله حاشیه‌نشین اسماعیل‌آباد در شهر قم، با وجود وعده‌های متعدد مسئولان، هنوز به سرانجام روشنی نرسیده است
روح‌الله کریمی-خبرنگار
خانه‌های «اسماعیل‌آباد» آلونک‌هایی هستند که در دو سوی ریل راه‌آهن و جوی آب، در حوالی مسجد جمکران و در حاشیه شهر قم قرار گرفته است. این سکونتگاه که در نگاه نخست، شبیه روستایی است که به شهر قم چسبیده، با بافت نامنظم و غیراستاندارد ساخته شده و اکنون هزارو104نفر در قالب 220خانوار، دراین منطقه زندگی می‌کنند. اسماعیل‌آباد از گاز، آسفالت، جدول‌کشی و شبکه فاضلاب مناسب محروم مانده‌است. نبود مسیر مناسب برای عبور فاضلاب موجب رهاشدن فاضلاب از وسط کوچه و خیابان‌ها شده و بوی نامطبوع، آلودگی و بیماری‌های ناشی از آن، سبب آزار مردم این محله شده‌است. ازسوی دیگر در مواقع بارندگی نبود آسفالت مناسب، تردد مردم را با مشکل مواجه می‌کند، اما اینها فقط بخشی از مشکلات اهالی این سکونتگاه است. این درحالی‌است که با مراجعه به اسناد ملکی ساکنان، مشخص می‌شود که بیشتر اهالی، زمین یا ملک خود را به‌صورت شفاهی و با دست‌نوشته از مالک قبلی خریداری کرده‌اند.
نحوه شکل‌گیری سکونتگاه
مرور تصاویر هوایی در دسترس، نشان می‌دهد نخستین ساخت و سازها دراین منطقه، در محله «شهر قائم» و از اوایل دهه50 شمسی بوده‌است. در حوالی سال1357 با وجود اینکه شهرقائم در محدوده شهری نبوده، اما ساخت‌وسازها درآن شتاب بیشتری می‌گیرد. در طرح جامع سال 1369 شهر قم نیز بخشی از محله شهرقائم به محدوده شهری اضافه می‌شود. این درحالی‌است که نیمه دوم دهه60 کم کم ساخت‌وسازها در دو سوی ریل راه‌آهن و در محدوده فعلی سکونتگاه اسماعیل‌آباد مشاهده می‌شود. در گفت‌وگو با ساکنان این سکونتگاه مشخص می‌شود که ساکنان و مالکان ابتدایی اسماعیل‌آباد، در ابتدا خانه‌های خود را بر زمین کشاورزی مالک اصلی بنا کرده‌اند که با اجازه کتبی و دست‌نویس مالک بوده‌است. با رهاشدن فعالیت کشاورزی و وجود چند سکونتگاه، افراد دیگری ترغیب می‌شوند که دراین مکان، خانه‌های خود را بنا کنند. قیمت زمین‌های این محله نسبت به شهرقائم، کم‌تر است و افراد با توان مالی پایین‌ترغیب می‌شوند دراین مکان ساکن شوند.
وضعیت مالکیت اهالی
آن‌گونه که یکی از ساکنان اسماعیل‌آباد می‌گوید، نخستین کنتور آب در این محله در سال1359 دریافت شده‌است. مشاهده قولنامه‌ها و اسناد ملکی در دسترس ساکنان قدیمی این سکونتگاه نشان می‌دهد از سال 1360 نخستین دست‌نوشته‌های ملکی تهیه شده‌است. همچنین گفته‌های ساکنان و اسناد در دسترس نشان می‌دهد نخستین ساکنان این سکونتگاه، اتباع کشور افغانستان بوده‌اند. دلایل مختلفی منجر می‌شود که ساخت‌وساز دراین منطقه شدت یابد. در گذشته موضوع‌هایی مانند ارزان‌بودن زمین، عدم نیاز به طی کردن روند اداری و قانونی، حضور مهاجران از داخل و خارج کشور، در محدوده شهری نبودن و... سبب شده‌است تا ساخت‌وسازها دراین منطقه شدت داشته باشد. دراین میان اسناد محدوده شهری نیز نشان می‌دهد این سکونتگاه از سال 1386 به محدوده شهری اضافه شده‌است.
چالشی برای استان
بررسی آرشیو رسانه‌های استان نشان می‌دهد نخستین اخبار و گزارش‌هایی که از وضعیت سکونت دراین سکونتگاه تهیه شده، مربوط به سال 1394 است. در تصاویری که در این سال تهیه شده، دیواره‌های بتنی ریل راه‌آهن هنوز پاپرجاست. ساخت‌وساز در دوسوی ریل راه‌آهن به نهایت خود رسیده و سکونتگاه شکل گرفته است. همچنین مشاهده تصاویر در دسترس نشان می‌دهد معابر وضعیت مناسبی نداشته و در زمستان محل تجمع آب باران و در طول سال مجرای عبور فاضلاب بوده‌است. زباله‌های سکونتگاه در دوره‌های زمانی مشخص از طریق تجمیع آن در یک نقطه توسط عوامل شهرداری جمع آوری می‌شود. درچنین شرایطی شهردار قم با بیان اینکه این سکونتگاه در محدوده شهر شناخته نمیشود، پیشنهاد می‌دهد که برای رسیدگی به جمع‌آوری زباله در اسماعیل‌آباد کمیته‌ای تشکیل شود. «ابوالفضل معرفی» مدیر دفتر تسهیلگری و توسعه محلی شهرقائم نیز با اشاره به نقش فعال دفتر تسهیلگری در رسیدگی به وضعیت اسماعیل‌آباد می‌گوید: با فعالیت دفتر تسهیلگری و توسعه محلی شهرقائم، معضل سکونتگاه اسماعیل‌آباد، اکنون دوباره به‌عنوان یکی از مشکلات اصلی استان مطرح و درمیان نهادهای مختلف تقسیم وظیفه انجام شده‌است که دراین میان ستاد اجرایی فرمان حضرت امام خمینی(ره) نقش‌آفرینی بیشتری داشته است. او می‌افزاید: ازسوی دیگر توانستیم کمک‌های پراکنده خیران را هم به کمک‌های متمرکز و هدفمند تبدیل کنیم.
وعده‌های عمل نشده
همه اینها درحالی‌است که مسئولان استان تاکنون وعده‌های مختلفی برای رفع مشکلات ساکنان این منطقه داده‌اند. براین اساس هم بود که فرماندار قم در 9آبان‌ماه 1398، ضمن ارائه آمار و اطلاعات نفوس و مسکن اسماعیل‌آباد و طرح مشکلات مختلف این سکونتگاه، تعامل و هماهنگی سازمان‌ها را خواستار می‌شود. «مرتضی حیدری» 11آبان‌ماه 1398 نیز دراین سکونتگاه حاضر می‌شود و ضمن بازدید، یادآور می‌شود شورای اسلامی شهر قم برای تخریب ساخت وسازهای غیرمجاز این محدوده مجوز کمیسیون «ماده ۱۰۰» را هم دریافت کرده؛ اما باید مشخص شود چرا تاکنون به مصوبات این کمیسیون دراین محله عمل نشده‌‌است. او همچنین تأکید می‌کند که رسیدگی به مناطق حاشیه‌ای و کم‌برخودار شهر از اولویت‌های استان است و درحال‌حاضر تعیین‌تکلیف سکونتگاه اسماعیل‌آباد به‌صورت ویژه بررسی می‌شود. شهردار قم نیز 14آبان‌ماه 1398 بر استفاده از ظرفیت اراضی 32 و 48 هکتاری پردیسان برای ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی قم تأکید می‌کند. «سیدمرتضی سقائیان‌نژاد» با بیان اینکه این اراضی در اختیار شورای اسلامی شهر و شهرداری است و برای ساماندهی سکونتگاه‌های غیرمجاز و همچنین مناطق زیر دکل‌های فشار قوی برق استفاده می‌شود، عنوان می‌کند که در صورت نگرانی شورای اسلامی شهر برای استفاده از این اراضی در قالب طرح‌های دیگر، در مصوبه شورا باید تأکید بر استفاده از این اراضی برای ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی قید شود. مدیرکل امور اجتماعی استانداری قم نیز در سال 1399 اسماعیل‌آباد را یکی از محله‌های حاشیه‌ای ارزیابی می‌کند که به‌زودی در راستای ساماندهی ساکنان آن اقدام‌هایی انجام می‌شود.
طرحی برای جابه‌جایی
در فروردین‌ماه سال‌جاری نیز معاون وزیر وقت راه و شهرسازی نیز با حضور در شهر قم و سالن جلسات استانداری بیان می‌کند: طرحی از چند ماه قبل ازسوی برخی دستگاه‌های اجرایی قم درباره ساماندهی محله اسماعیل‌آباد آماده شد که این طرح مراحلی را هم طی کرد و البته با پیگیری‌های نمایندگان مردم قم در مجلس شورای اسلامی مقرر شد جابه‌جایی خانوارهای ساکن دراین محله در آینده‌ای نزدیک محقق شود. وی همچنین یادآور می‌شود که تأمین زیرساخت‌های لازم برای ساماندهی این محله با شرکت بازآفرینی شهری و البته با مشارکت ستاد اجرایی فرمان حضرت امام‌خمینی (ره)، استانداری قم و وزارت راه و شهرسازی خواهد بود. درچنین شرایطی معاون عمرانی استاندار قم در گفت‌وگو با خبرنگارهمشهری درباره جزئیات طرح جابه‌جایی ساکنان اسماعیل‌آباد می‌گوید: بهترین کاری که برای ساماندهی این محله برنامه‌ریزی شده، جابه‌جایی ساکنان به محله‌ای نزدیک اسماعیل‌آباد است. «محسن بهشتی» می‌افزاید: در نزدیکی اسماعیل‌آباد چند هکتار زمین وجود دارد که در داخل محدوده شهری است و تصمیم گرفته شد این زمین با یک قطعه زمین در منطقه پردیسان تهاتر شود.
وی ادامه می‌دهد: در طرح جابه‌جایی، ساخت‌وساز با مدلی که خواسته‌ها و نیازهای مختلف خانواده‌ها را تأمین کند، انجام و کاربری مذهبی، بهداشتی و درمانی، فضای سبز، آموزشی، خدماتی، تجاری و انتظامی در محله جدید پیش‌بینی می‌شود.
در همینه زمینه :
