این روزها که به‌دلیل شیوع ویروس کرونا همه موزه‌ها بسته هستند، موزه‌ای وجود دارد که امکان بازدید از آن در هر روز هفته و در هر ساعت از شبانه‌روز وجود دارد! موزه‌ای بزرگ در دل بازار بزرگ تهران که کلکسیونی از اولین‌ها و قدیمی‌ترین‌های پایتخت است. واقعیت این است که محدوده بازار تهران که روزگاری جزو هسته اولیه شهر تهران بود، جاذبه‌های تاریخی و گردشگری بسیاری دارد؛ جاذبه‌هایی که اگر قرار است از همه آنها دیدن کنید، بهتر است یک روزتان را خالی کنید و بعد راهی محدوده‌ای شوید که با قدم گذاشتن به آن، به چند صد سال پیش پرتاب می‌شوید.
پله نوروزخان
در معماری ایرانی، ساخت پله در کوچه‌ها و معابر شهری هیچ‌گاه جایی نداشته است. اما به‌گفته پژوهشگران تهران قدیم، قرار داشتن تهران در شیب باعث شد تا معماران ایرانی ناگزیر به ساخت کوچه‌های پله‌دار شوند. شاید برایتان جالب باشد بدانید نخستین کوچه پله‌داری که در تهران شکل گرفت و بعدها زمینه‌ساز ساخت کوچه‌های پله‌دار بین خیابان ولیعصر(عج) و خیابان یوسف‌آباد شد، پله نوروزخان است؛ کوچه‌ای در حوالی خیابان 15خرداد و محدوده بازار بزرگ تهران که در دوره حکومت قاجار برای تردد راحت‌تر بازاری‌ها و مشتری‌ها به‌ویژه در روزهای یخبندان زمستان ساخته شد. پس اگر می‌خواهید نخستین کوچه پله‌دار پایتخت را از نزدیک ببینید، می‌توانید سری به بازار بزرگ تهران بزنید و به پله نوروزخان بروید.
تیمچه حاجب‌الدوله
تیمچه حاجب‌الدوله یکی از زیباترین تیمچه‌های بازار است که معماری زیبا و خیره‌کننده‌اش هوش از سر هر بازدیدکننده‌ای می‌برد. این تیمچه تاریخی در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار توسط حاج علی‌خان حاجب‌الدوله از رجال عهد قاجار ساخته شده؛ فردی که بیشترین دلیل شهرتش، قتل امیرکبیر به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار است! اما جدای از اینکه حاجب‌الدوله چه بود و چه کاری انجام داده، تیمچه‌ای که ساخته ارزش تاریخی و هنری بسیاری دارد؛ معماری سقف در کنار کاشی‌کاری‌ها و مقرنس‌کاری‌های زیبا و رنگارنگش، یکی از زیباترین معماری‌های ایرانی را به نمایش گذاشته است. برای دیدن این تیمچه باید به سبزه میدان بروید، وارد بازار کفاش‌ها شوید و بعد از طی کردن حدود 100متر، خودتان را به ورودی این تیمچه برسانید. راستی تا یادمان نرفته این را هم اضافه کنیم که در گذشته تیمچه به حیاطی گفته می‌شد که چهار طرف آن اتاق یا مغازه بود.
میدان ارگ
به کلکسیون اولین‌ها و قدیمی‌ترین‌های محدوده بازار، میدان ارگ را هم به‌عنوان نخستین و کهن‌ترین میدان پایتخت اضافه کنید! این میدان که از دوره حکومت زندیه به یادگار مانده، در زمان فتحعلی‌شاه قاجار میدان ارگ نام گرفت و کمی بعد نامش به میدان شاه تغییر پیدا کرد. اما اهمیت این میدان قدیمی به این دلیل است که میدان ارگ پیش از آنکه میدان سپه به نام میدان توپخانه شناخته شود، میدان توپخانه تهران بود. دلیلش هم وجود توپ‌های جنگی‌ای بود که در این میدان به نمایش درآمده بود. ظاهرا ناصرالدین‌شاه قاجار در زمان سلطنتش توپ‌های جنگی این میدان را جمع کرد و آنها را به میدان سپه (میدان توپخانه جدید) منتقل کرد؛ میدانی که امروز نامش امام‌خمینی(ره) است. نکته جالب توجه درباره این میدان این است که در این میدان، توپی جنگی به نام مرواری وجود داشت که در فرهنگ عامه مردم پایتخت‌نشین، دارای اهمیت خاصی بود. جعفر شهری در کتاب «طهران قدیم» درباره این توپ که این روزها در ساختمان شماره 7 وزارت خارجه نگهداری می‌شود، گفته است: «دخترها و بیوه‌زن‌ها به طرف توپ مروارید میدان ارگ رو می‌آوردند و جهت بخت‌گشایی از زیر آن رد شده، بر لوله سوار می‌شدند و سر می‌خوردند... اشعاری از این قبیل داشتند که دوبیتی اول آن را هنگام سوار شدن و سر خوردن و دو بیتی دوم را موقع دخیل بستن می‌خواندند: ای توپ تن طلایی، از غم بده رهایی / بختی جوون و نون‌دار، روزی بکن ز جایی /ای توپ چاره‌ها کن، کارم گره‌گشا کن / صد تا گره به هر نخ، من می‌زنم تو وا کن!»
امامزاده زید
اگر گذرتان به محدوده بازار تهران افتاد، حتما سری هم به بقعه امامزاده زید بزنید. این مکان که در انتهای جنوبی بازار بزازان قرار دارد و در خرداد‌ماه سال1315 به ثبت ملی رسیده، متعلق به سید زیدبن زین‌العابدین بن‌حسین بن‌علی(ع) است. درباره قدمت بنای این امامزاده گفته می‌شود که بقعه امامزاده زید سومین بقعه متبرکه از نظر قدمت در شهر تهران است. بنای اصلی این بقعه به دوران صفوی و اوایل قرن دهم هجری قمری تعلق داشت. اما در عهد ناصری بنای قدیمی برداشته و به جای آن بنای کنونی ساخته شد. بد نیست بدانید در ایوان جنب بقعه امامزاده زید، مقبره لطفعلی‌خان زند، پادشاه جوان و البته آخرین پادشاه زندیه قرار دارد که با کشته شدنش به‌دست آغامحمدخان قاجار، حکومت زندیه رسما از بین رفت و قاجارها روی کار آمدند.
کوچه مروی
بهتر است گشت و‌گذار در هزارتوی تاریخ محدوده بازار تهران را با کوچه مروی به پایان ببریم. این کوچه که یکی از قدیمی‌ترین مراکز خرید تهران به‌حساب می‌آید، این روزها بورس انواع لوازم آرایش، اسباب‌بازی، چای و قهوه و... است. اما دلیل اهمیت این کوچه برای بسیاری از تهرانی‌ها، وجود نخستین و معروف‌ترین فلافلی پایتخت در ابتدای آن است. ظاهرا این کوچه از سال‌های دور محل زندگی معاودین عراق و مهاجرین عرب بوده، برای همین در گوشه‌گوشه آن می‌توان جلوه‌هایی از فرهنگ و زندگی عربی را مشاهده کرد. جدا از اینکه بر سردر مغازه‌های این کوچه، عبارت‌های عربی به‌کار رفته، مروی محلی برای عرضه خوراک‌های عربی ازجمله همین فلافل است. اگر می‌خواهید سری به این مرکز خرید قدیمی بزنید و خودتان را میهمان نخستین فلافل فروشی پایتخت کنید، به خیابان باب همایون، خیابان ناصرخسرو بروید و از آنجا وارد کوچه مروی شوید.
مسجد جامع بازار تهران
قدیمی‌ترین مسجد تهران هم در محدوده بازار بزرگ قرار دارد؛ مسجد جامع بازار تهران. این مسجد که از آن با عنوان کهنسال‌ترین مسجد پایتخت نام برده می‌شود، شبستانی به نام عتیق دارد که عمر آن را بیش از هزار سال تخمین زده‌اند! این مسجد که در ضلع جنوبی خیابان 15خرداد، نرسیده به خیابان پامنار قرار دارد، در 19 آذرماه سال1375 با شماره 1793 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. درباره مسجد جامع بازار تهران گفته می‌شود که این بنا به‌صورت تدریجی در دوره‌های مختلف شکل گرفته است. همانطور که گفته شد، قدیمی‌ترین بخش این مسجد، شبستان عتیق است که ساخت آن را به دوران آل‌بویه نسبت می‌دهند که با این حساب بیش از هزار سال از عمر آن می‌گذرد. اما سایر بخش‌های مسجد جامع به‌تدریج در دوران صفویه و قاجار ساخته شده است. ضمنا در محدوده بازار یک مسجد تاریخی و زیبای دیگر هم وجود دارد که امروز به نام مسجد امام نامیده می‌شود. درباره این مسجد گفته می‌شود که بانی آن فتحعلی‌شاه قاجار بوده و دومین مسجد جامع بزرگ تهران به‌حساب می‌آید. این مسجد که حدود 220سال پیش ساخته شده، در زمان ناصرالدین شاه قاجار با ساخت 2مناره در دو طرف گلدسته مسجد تکمیل شد و در اول مهر‌ماه سال1363 با شماره ثبت 1667 به ثبت ملی رسید. درباره نام این مسجد هم گفته می‌شود که این مسجد در زمان حکومت قاجاری‌ها به نام مسجد سلطانی شهرت داشته، بعدها مسجد شاه نامیده شده و حالا نیز نام مسجد امام روی آن است.
جاذبه‌های تاریخی و گردشگری بازار بزرگ تهران آنقدر زیاد است که برای دیدن‌شان باید یک روزتان را خالی کنید!
موزه‌ای به وسعت یک بازار
در همینه زمینه :
