افول ستاره اوپک در اقتصاد جهانی

سازمان اوپک در 2دهه پیش رو با چالش‌های بی‌سابقه‌ای دست و پنجه نرم خواهد کرد؛ چالش‌هایی که در سایه تحولات پر سرعت بین‌المللی و البته ظهور گزینه‌های بدیل برای نفت در بازار انرژی، روزبه‌روز سخت‌‌تر می‌شوند. شاید ورود خودروهای برقی و یا هیدروژنی به بازارها را بتوان تنها بخشی از بحران بازار نفت و در نتیجه آن، سازمان اوپک طی دهه‌های آینده به شمار آورد. با وجود این اما سابقه تاریخی نشان می‌دهد حذف یا تضعیف جایگاه نفت در بازارهای جهانی آنطور که تصور می‌شود هم کار آسانی نیست. به نوشته پایگاه آمریکایی استراتفور، مجموعه کشورهای تولیدکننده نفت از سال1960 میلادی تا‌کنون توانسته‌اند چندین بحران اساسی برای بازارهای نفتی را پشت‌سر گذاشته و همچنان موقعیت خود را در اقتصاد بین‌المللی حفظ کنند.
به روایت استراتفور، تحولاتی نظیر تحریم فروش نفت از سوی عربستان در دهه70 (به‌دلیل حمایت غرب از اسرائیل)، انقلاب ایران در دهه80، جنگ ایران و عراق، اشغال کویت، حمله آمریکا به عراق و اخیرا هم کشف نفت شیل در آمریکا، مهم‌ترین بحران‌هایی بوده که تاکنون از سوی اصلی‌ترین تولیدکنندگان نفتی در مجموعه اوپک به خوبی مدیریت شده است. اما شرایط کنونی با تمام بحران‌های یادشده یک فرق اساسی دارد؛ وجود گزینه‌های بدیلی که می‌توانند جای نفت را پرکرده و به سیطره تاریخی طلای سیاه بر اقتصاد جهانی خاتمه دهند. این واقعیت باعث شده برخی از اعضای مهم اوپک نسبت به باقی ماندن در این سازمان و پذیرش شروط آن برای فروش نفت، دچار تردیدهای جدی شوند.
اولین کشوری که شک و تردیدهای خود را در این زمینه به‌طور تدریجی نمایش داده، امارات است. بسیاری از رسانه‌های اقتصادی معتبر دنیا از سال2019، درباره خروج احتمالی امارات از اوپک فرضیاتی را مطرح می‌کنند؛ برای مثال پایگاه خبری-تحلیلی بلومبرگ سال گذشته در گزارشی مدعی شد امارات به‌دنبال افزایش سقف تولید خود تا 5میلیون بشکه در روز، یعنی 93درصد بیشتر از سهم درنظر گرفته شده برای این کشور در سازمان اوپک است؛ هدفی که بدون خروج از اوپک و زیر پا گذاشتن شروط این سازمان محقق نخواهد شد. از سوی دیگر قطر نیز در سال2019 به‌طور رسمی از سازمان اوپک خارج شده و تمرکز خود را بر افزایش صادرات گاز طبیعی قرار داده. البته نباید فراموش کرد که میزان صادرات نفت قطر قابل مقایسه با امارات نیست و بنابراین خروج این کشور، ضربه چندانی به موقعیت اوپک وارد نکرده است.

آیا نفت در آینده نزدیک از بازارها حذف می‌شود؟
پاسخ این سؤال منفی است. براساس بخش عمده پیش‌بینی‌ها، ازجمله گزارش شرکت بریتیش پترولیوم، سال‌های 2030 تا 2040 اوج تقاضای بازارهای جهانی برای نفت است. این در حالی است که رکود ناشی از بحران کرونا در کشورهای صنعتی می‌تواند نیاز بازارها برای نفت را حتی قبل از فرا رسیدن سال2030 تقویت کند؛ بنابراین اقتصاد نفت، دست‌کم مهلتی 20ساله برای عرض اندام خواهد داشت. اما این لزوما خبر خوبی برای اوپک نیست، چرا که براساس همان پیش‌بینی‌ها، سال2040 نقطه عطفی مهم در تاریخ نفت است و پس از آن، دیگر هیچ چشم‌انداز روشنی برای افزایش قیمت آن وجود ندارد. به این ترتیب، انتظار می‌رود بسیاری از کشورهای تولید‌کننده در فرصت باقی مانده، دیگر حاضر به پذیرش محدودیت‌های اوپک نبوده و سقف فروش خود را بدون درنظر گرفتن ملاحظات این سازمان افزایش دهند.
در این زمینه باید توجه داشت که راهکار همیشگی سازمان اوپک برای جلوگیری از ریزش قیمت نفت، کنترل میزان تولید از سوی کشورهای عضو بوده است؛ راهکاری که با توجه به بحران‌های یادشده، ممکن است دیگر برای برخی از کشورها قانع‌کننده نباشد. شبکه الجزیره در گزارش خود با اشاره به این موضوع می‌نویسد: اوپک همچنان از منافع سازمانی و فنی کافی برای حفظ کشورهای عضو برخوردار است، اما این وضعیت در بهترین چشم‌انداز، نهایتا تا سال2035 ادامه خواهد داشت؛ اگر پیش از آن با سیاست‌های یکجانبه کشورهایی نظیر امارات آسیب ندیده باشد.

فروپاشی از کجا آغاز می‌شود؟
کشورهای عربی خلیج‌فارس، نخستین اعضای اوپک به شمار می‌روند که تمایل به افزایش تولید و خروج از این سازمان در سیاست‌های آنان دیده می‌شود. به‌طور مشخص عربستان سعودی، امارات و کویت در صدر این لیست قرار دارند. از سوی دیگر باید توجه داشت که این کشورها، به‌دلیل برخورداری از منابع ارزی سرشار، توانایی بیشتری برای مقابله با بحران‌های اقتصادی دارند، درحالی‌که کشورهای ضعیف‌تر اوپک، مانند عراق، الجزایر یا نیجریه چاره‌ای جز افزایش سقف تولید برای مقابله با بحران‌های مالی نخواهند داشت.
تمام اینها در حالی است که پیش‌بینی می‌شود با کاهش اهمیت نفت و افزایش رقابت برای فروش آن، روابط میان کشورهای تولید‌کننده نیز بیش از پیش دچار بحران شود؛ امری که بدون شک در تضعیف جایگاه اوپک مؤثر خواهد بود. شاید بهترین نشانه برای اثبات این پیش‌بینی‌ها، تکاپوی کشورهای عربی خلیج‌فارس به‌منظور تامین منابع درآمد جدید (مالیات، گردشگری، تولیدات مونتاژ و...) و عبور از اقتصاد نفتی باشد؛ هدفی که روشن نیست در سایه جنگ‌ها و بحران‌های پیاپی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، تا چه اندازه به واقعیت نزدیک شود.