تجسمی
مردی که نمیخواست نقاش باشد
انتشار چاپ نخست دایرهالمعارف هنر ایران
حافظ روحانی
شاید روزی که روئین پاکباز تصمیم گرفت تا نقاشی را کنار بگذارد تا زندگیاش را وقف پژوهش و تاریخ هنر کند، مهمترین روز در تاریخ فعالیتهای نظری در ایران باشد. روئین پاکباز اما این تصمیم را میگیرد و تقریباً 60سال از زندگیاش را صرف مطالعه، پژوهش و تاریخ هنر می‌کند و نتیجه این تداوم باعث می‌شود تا بتوان او را مهمترین چهره تاریخ نظری هنر ایران نامید. با اینکه بخش عمده زندگیاش را صرف مطالعه هنر کرد، ولی در طول این دههها از خودش کمتر صحبت کرد و از اینرو اطلاعات در موردش آنچنان نیست که باید. در سال1318 متولد می‌شود و در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران نقاشی می‌خواند. در سال1343 به همراه جمعی 12نفره از هنرمندان همدورهاش، تالار ایران را تأسیس می‌کند. از آن جمع تنها 3نفر باقیمیمانند؛ خود پاکباز، محمدرضا جودت و منصور قندریز. با مرگ قندریز، نام تالار به قندریز تغییر می‌کند. میدانیم که در آن سالها به شیوه کنستراکتیویستهای روس نقاشی می‌کند. تعدادی از آثارش به این شیوه در گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران نگهداری می‌شود. تالار از همان بدو تأسیس، فعالیت نظری را بهطور جدی پیگیری می‌کند که شامل انتشار کتابچهها، مجله ادواری و نمایش رپرودوکسیون از آثار هنرمندان برجسته اروپایی است. پاکباز در دهه1350 برای تحصیلات عالیه به فرانسه میرود و در رشته زیباییشناسی تحصیل می‌کند اما از پیش از انقلاب در هنرکده هنرهای تزئینی و دانشکده هنرهای زیبا هنر درس میدهد. در دهه1350 مدرس تاریخ هنر می‌شود. بعد از پیروزی انقلاب و بعد از پایان انقلاب فرهنگی باز هم بهعنوان مدرس دروس نظری در دانشکده هنرهای زیبا مشغول به تدریس می‌شود و با پژوهش در ساختار نقاشی ایران، بر نسلی از شاگردان این دانشکده تأثیرمیگذارد. بعد از پایان همکاری با دانشکده هنرهای زیبا در سال1369 تألیف کتابهای نظری و تدریس آزاد را ادامهمیدهد.
از انتشار کتاب «در جستوجوی زبان تو» در سال1369 در تألیف بسیاری از کتابهای نظری نقش داشته‌است. علاوه بر این در تألیف کتابهای درسهای نظری هنرستان هم همکاری می‌کند. انتشار چاپ نخست دایرهالمعارف هنر ایران در سال1377 اتفاق مهمی در تاریخ مطالعات هنر در ایران است. این کتاب نخستین دایرهالمعارف فارسی در باب هنرهای بصری در ایران بهحساب میآید. در ادامه او چند کتاب دیگر هم منتشر می‌کند؛ مواد و تکنیکها: طراحی و نقاشی با مؤسسه چاپ و نشر نظر و در نهایت انتشار نسخه سه‌جلدی دایرهالمعارف هنر در سال 1396 که یکی از اساسیترین تلاشهای نظری در هنر ایران بهحساب میآید. در کنار اینها تهیه کاتالوگهای نمایشگاههای موزه هنرهای معاصر در دهه 1370 و 1380 یا ترجمه چندین متن مهم در مورد تاریخ هنر ایران و جهان تنها بخشی از فعالیتهای نظری او در تمام طول این دههها بودند. روئین پاکباز همچنان به تدریس و تألیف در حوزه تاریخ و نظریه هنر مشغول است. تأثیرش آنچنان است که کموبیش چند نسل از نقاشان و علاقهمندان به تاریخ هنر شاگردانش بهحساب میآیند؛ شاگرد کسی که روزی تصمیم گرفت نقاشی را کنار بگذارد تا مورخ هنر شود.
