گزارش
بحران قره‌باغ، آتش زیر خاکستر
درگیری سنگین نیروهای مرزی ارمنستان و آذربایجان در منطقه قره‌باغ، احتمال وقوع جنگی تازه میان دو طرف را تقویت کرده است
محمدامین خرمی ـ خبرنگار
آرامش در مرزهای ارمنستان و آذربایجان بیش از 2ماه دوام نیاورد و نیروهای مرزی 2 کشور بار دیگر همچون تمام 26سال گذشته، به روی هم آتش گشودند؛ وضعیتی که نشان می‌دهد مناقشه بر سر منطقه «ناگورنو قره‌باغ» با گذشت 3دهه همچنان چون آتش زیر خاکستر روشن است و هر لحظه می‌تواند دو طرف را درگیر یک جنگ خونین دیگر کند.
ارمنستان از دیروز به نیروهای نظامی خود آماده‌باش داده و اعلام کرده برای دفع حمله احتمالی از سوی آذربایجان نیروهایش را به مرز اعزام می‌کند. درگیری‌های سنگین میان دو طرف از حوالی 8صبح آغاز شد و تا ظهر دیروز شدت گرفت و همچون گذشته، هر یک از 2 کشور، طرف مقابل را به آغاز درگیری‌ها متهم کرد. دولت ارمنستان، کشور همسایه را به حمله به غیرنظامیان در منطقه مورد مناقشه ناگورنو قره‌باغ ازجمله به شهر استپاناکرت متهم کرده است. استپاناکرت مرکز جمهوری قره‌باغ است. وزارت دفاع ارمنستان اعلام کرد که در پاسخ به حمله نیروهای آذربایجانی، 2هلی‌کوپتر و 3هواپیمای بدون سرنشین این کشور را ساقط کرده است.
دولت آذربایجان نیز ارمنستان را آغازگر درگیری‌ها دانسته است. وزارت دفاع آذربایجان با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که نیروهایش برای مقابله با تحرکات نظامی ارمنستان، دست به «اقدام تدافعی» زده‌اند. طبق اعلام مقام‌های نظامی آذربایجان، در درگیری‌های دیروز، از ادوات زرهی، توپخانه و نیروی هوایی استفاده شده است. طبق گفته وزارت دفاع آذربایجان، یک هلی‌کوپتر متعلق به این کشور ساقط شده، اما به سرنشینان آن آسیبی وارد نیامده است. حکمت حاجی‌اف، سخنگوی رئیس‌جمهور آذربایجان در بیانیه‌ای تأکید کرد که حمله طرف مقابل منجر به کشته و زخمی شدن «تعدادی از سربازان و مردم عادی» شده است. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان در یک نطق تلویزیونی، تلفات در سمت آذربایجان را تأیید کرد و خطاب به طرف مقابل گفت: «هر کس کشور ما را تهدید کند، پشیمان خواهد شد. ناگورنو قره‌باغ متعلق به آذربایجان است؛ آذربایجان از خاک خود دفاع می‌کند.» نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان نیز بعد از ظهر دیروز در بیانیه‌ای که از طریق فیسبوک منتشر شد، اعلام کرد که دولتش در سراسر ارمنستان حکومت نظامی اعلام کرده و به نیروها برای درگیری همه‌جانبه با آذربایجان آماده‌باش داده است. پاشینیان خطاب به نیروهای نظامی ارمنستان گفته است: «برای دفاع از سرزمین مقدس‌مان آماده باشید.»
آمار دقیقی از سوی دو طرف در مورد تلفات منتشر نشده، اما مقام‌های نظامی در منطقه قره‌باغ اعلام کرده‌اند که یک مادر و فرزندش در حملات خمپاره‌ای نیروهای آذربایجان کشته شده‌‌اند. اگرچه به‌نظر می‌رسد درگیری‌های دیروز تلفات زیادی نداشته، اما شدت گرفتن تنش میان دو طرف و اعلام آماده‌باش به نیروها، از احتمال وقوع یک درگیری بزرگ‌تر بین 2 کشور همسایه حکایت دارد. درگیری‌های دیروز در ادامه درگیری‌های 2ماه قبل قرار می‌گیرد که در آن دست‌کم 16نفر از نظامیان 2 کشور کشته شدند. پیش از این، باکو تهدید کرده بود درصورت حمله نیروهای ارمنی به مواضع آذربایجان، نیروگاه اتمی ارمنستان را هدف قرار خواهد داد؛ تهدیدی که نگرانی‌های بین‌المللی در مورد دور تازه درگیری‌ها در مرز 2کشور را تشدید کرده است.
ریشه‌های منازعه
منازعه ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه ناگورنو قره‌باغ، یکی از قدیمی‌ترین منازعات سیاسی-نظامی در جهان است. منطقه قره‌باغ، یک منطقه کوهستانی محصور شده میان سرزمین آذربایجان است. از دیرباز اقوام ارمنی و آذری در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند، اما اکثریت همیشه با مسیحیان ارمنی بوده است. همزمان با فروپاشی شوروی، جدایی طلبان ارمنی در این منطقه اعلام استقلال کردند؛ اقدامی که با حمایت دولت ارمنستان همراه و به درگیری میان باکو و ایروان منجر شد.
دوطرف بین سال‌های 1988تا 1994درگیر یک جنگ خونین شدند که حدود 30هزار کشته به جا گذاشت. با اینکه از آغاز بحران، ۳۲ سال می‌گذرد، مناقشه همچنان پابرجاست و آذربایجان و ارمنستان تنها یک پیمان آتش‌بس امضا کرده‌اند. طبق این پیمان، ناگورنو قره‌باغ به همراه مناطقی در اطراف آن به کنترل ارمنستان درآمد. آذربایجان اما همچنان‌این منطقه را بخشی از خاک خود می‌داند. از دهه 1990تاکنون در این منطقه و در امتداد نوار مرزی 2کشور بارها درگیری مسلحانه روی داده است.
پیش از این، اغلب درگیری‌ها به‌صورت پراکنده و با سلاح‌های سبک انجام می‌شد اما دوطرف در 2رویارویی اخیر، از توپخانه، تانک و پهپاد استفاده کرده‌اند. درگیری‌های اخیر، جزو خونین‌ترین درگیری‌های سال‌های گذشته بوده است؛ موضوعی که نگرانی‌ها درباره تلفات انسانی درصورت وقوع جنگی تازه را تشدید کرده است.
دو طرف بارها بر سر میز مذاکره نشسته‌اند، اما هر بار یکی از طرفین میز مذاکره را ترک کرده است. گروه میسنک، متشکل از فرانسه، روسیه و آمریکا، نیز پیش از این برای حل بحران قره‌باغ میانجیگری کرده‌اند، اما آخرین تلاش جدی آنها مربوط به سال 2010است که با شکست روبه‌رو شد.
کوتاه از قره‌باغ
قره‌باغ منطقه‌ای کوهستانی با مساحت حدود 4هزار و 400کیلومتر است
این منطقه از دیرباز محل زندگی اقوام ارمنی و مسلمانان آذربایجانی بوده است
در پایان دوره شوروی، قره‌باغ به منطقه‌ای خودمختار در کشور آذربایجان تبدیل شد
از منظر حقوق بین‌الملل، قره‌باغ جزو سرزمین آذربایجان محسوب می‌شود، اما کنترل و اداره آن در دست ارمنستان است
در جنگ دهه1990 میان 2 کشور، بیش از یک میلیون نفر آواره شدند و 30هزار نفر هم جان خود را از دست دادند
در این جنگ، بخش‌هایی در اطراف منطقه قره‌باغ نیز به‌دست نیروهای جدایی طلب افتاد
در بحران قره‌باغ، روسیه طرفدار ارمنستان و ترکیه طرفدار آذربایجان است
ژئوپلیتیک بحران قره‌باغ
بهرام امیراحمدیان ـ کارشناس اوراسیا
در کنار درگیری میان ارمنستان آذربایجان بر سر منطقه «ناگورنو قره‌باغ»، باید مناقشه‌های دیگر در منطقه قفقاز جنوبی یعنی مناقشه در مناطق «آبخازیا» و «اوستیای جنوبی» را نیز مورد تحلیل قرار داد. در حقیقت، بحران قره باغ را باید در کنار بحران‌های جاری در این دو منطقه در نظر داشت.
جدایی‌طلبان آبخازیا و اوستیای جنوبی پس درگیری های سال 2008 با دولت گرجستان، اعلام استقلال کردند. هر دوی این نیروها از حمایت روسیه برخوردار بودند و توانستند مناطق خود را از گرجستان جدا کنند. روسیه پس از فروپاشی اتحاد شوروی، حضور مستقیم خود را در منطقه قفقاز از دست داد. قفقاز حائلی میان دریای سیاه، دریای خزر و آسیای مرکزی است و از نظر ژئوپلیتیک برای روسیه از اهمیت بالایی برخوردار است. در حقیقت دروازه ورود غرب به مناطق اطراف روسیه، منطقه قفقاز است و حضور غرب در این منطقه یا نزدیکی کشورهای منطقه به غرب برای روسیه خطری بزرگ تلقی می شود. از این منظر، روسیه همیشه با هدف جلوگیری از تکمیل حلقه محاصره غرب، به دنبال حضور در منطقه قفقاز بوده است.
دغدغه اصلی روسیه در منطقه قفقاز دغدغه ژئوپلیتیکی است. مسکو در 3 نقطه از منطقه قفقاز جای پای محکمی برای خود دست و پا کرده است: یکی در شرق دریای سیاه در منطقه آبخازیا، یکی در دامنه جنوبی کوه های قفقاز یعنی منطقه اوستیای جنوبی و دیگری در کوهستان‌های قره باغ. ناگورنو قره‌باغ تحت کنترل نیروهای ارمنستان است و روسیه در مناقشه میان باکو و ایروان، طرف ایروان ایستاده است. حضور روسیه در این 3 نقطه می تواند حضور غرب در قفقاز را خنثی کند.
در سوی دیگر بحران قره باغ، دولت ترکیه قرار دارد که همیشه از دولت آذربایجان در مقابل ارمنستان حمایت کرده است. ترکیه با ارمنستان هم‌مرز است اما اعلام کرده تا زمانی که ارمنستان اختلافاتش با آذربایجان را برطرف نکند، با این کشور وارد مناسبات جدی نخواهد شد. آذربایجان طی ده‌های گذشته در عرصه روابط بین الملل مورد حمایت ترکیه بوده و ارتش ترکیه، به عنوان یکی از اعضای ناتو، تقویت نیروی نظامی آذربایجان را دنبال کرده است. ترکیه هم‌پیمان و هم‌زبان آذربایجان است و آذربایجانی ها اساسا ترکیه را الگوی توسعه ای خود می دانند. از این رو، درگیری میان آذربایجان و ارمنستان، به معنای رویارویی غیرمستقیم ترکیه و روسیه نیز هست.
نیروهای درگیر در بحران قره‌باغ اما هم‌وزن نیستند. شرایط را باید در دو سطح تحلیل کرد: اول اینکه، در جنگ احتمالی میان آذربایجان و ارمنستان، آذربایجان دست بالا را دارد. این کشور طی سال های گذشته بودجه هنگفتی را صرف آموزش و تجهیز نیروهای نظامی اش کرده، از مستشاران غربی برای آموزش این نیروها استفاده کرده و با هدف افزایش قدرت خود به ناتو نزدیک شده است. ماشین جنگی آذربایجان طی سه دهه اخیر به طور کامل بازسازی شده و بخش قابل توجهی از بودجه سالانه این کشور صرف هزینه های نظامی می شود.
دوم اینکه، ترکیه و روسیه به عنوان حامیان اصلی آذربایجان و ارمنستان، در دو سوی بحران قرار گرفته اند اما این روس ها هستند که قدرت برتر به حساب می‌آیند. به همین دلیل است که بحران قره‌باغ به یک بحران طولانی مدت تبدیل شده و هیچ راهکاری نظامی برای آن نمی‌توان در نظر گرفت. شرایط کنونی جبهه قره باغ پیچیده تر از گذشته است. بدون موافقت روسیه هیچ تحولی به نتیجه نخواهد رسید. قره باغ مساله ای کوچک در قالبی بزرگ است و کلید این صندوقچه در مسکو قرار دارد. دیگر اینکه ناتو از ترکیه پشتیبانی نخواهد کرد و این بار توپ ترکیه خالی‌تر از گذشته است و ترکیه ناگزیر به تمکین از روسیه است.
نکته اساسی که باید در نظر گرفت عضویت ارمنستان در پیمان امنیت دسته جمعی در کنار روسیه است. همکاری استراتژیک ارمنستان با روسیه و مفاد دکترین نظامی روسیه در مورد حراست از مرزهای خود و همپیمانانش، تعهداتی را بر دوش مسکو قرار داده است. وجود پایگاه نظامی روسیه در منطقه گیومری در شمال غرب ارمنستان در نزدیکی مرز ترکیه و گرجستان در کنار دیگر مسائل، نشان از پیچیدگی ژئوپلیتیکی منطقه دارد.
روسیه با در نظر گرفتن ملاحظات بالا و حق تعیین سرنوشت برای ارامنه قره باغ و مساله تمامیت ارضی آذربایجان در معادله ای چند مجهولی گرفتار شده است. اگر روسیه قره باغ را به عنوان یک استان شورشی و جدایی طلب جمهوری آذربایجان به شمار آورد، در آن صورت چراغ سبزی به آذربایجان برای بازپس‌گیری قره باغ داده است. پرسش اصلی این معادله این است که مرزهای دوره شوروی مورد شناسایی بین المللی است یا نه؟ دیگر اینکه شناسایی قره باغی ها به عنوان طرف درگیری در مذاکرات صلح مورد پذیرش آذربایجان خواهد بود؟ اگر مفروضات فوق در نظر گرفته نشود، بهترین وضعیت قره باغ وضعیت موجود خواهد بود.
