کمربند جهانی خاموشی

محمد سرابی:

اگر انسانی از قرن گذشته به زمان ما بیاید تصور می‌کند که در شهر‌هایمان جشن دائمی برپاست؛ زیرا شب‌ها همه شهر، روشن است و بزرگ‌ترین ساختمان‌ها هم با قوی‌‌ترین چراغ‌‌ها تزئین شده‌اند. روشن‌کردن سازه‌های بزرگی که نیازی به روشن‌ماندن ندارند نشانه شهر‌های امروزی است؛ نشانه‌ مصرف مداوم برقی که با سوزاندن نفت و گاز یا به‌دام‌انداختن آب رودخانه‌ها به دست آمده است. وقتی شب‌ها به اطراف خود نگاه می‌کنید متوجه می‌شوید که تعداد زیادی از لامپ‌ها را می‌توان خاموش کرد بدون اینکه در فعالیت‌های ضروری، اختلالی ایجاد شود.

لامپ‌های درون خانه‌ها باید روشن باشد؛ معابر هم در اندازه‌ای که خودرو‌ها به هم برخورد نکنند و عابران درون جوی‌ها نیفتند، نیاز به روشنایی دارند؛ چراغ‌های راهنمایی و رانندگی و تابلو‌های مغازه‌ها هم باید روشن باشند. شاید بشود چند مورد دیگر هم به این فهرست افزود ولی روشن‌کردن نمای یک برج بزرگ چه دلیلی دارد جز اینکه ما قصد داریم توانایی خود در ساختن چنین بنای عظیمی را حتی در تاریکی شب‌ها هم به نمایش بگذاریم؟ در شهر‌های مختلف ایران و مخصوصا شهر‌های کوچک، سازندگان بنا‌های مرتفع هیچ‌گاه این مسئله را فراموش نمی‌کنند که شب‌ها نمای ساختمان‌ها را به نشانه توسعه عمودی شهر و پیشرفت منطقه، روشن نگه دارند.


از استرالیا

ساعت زمین، پدیده جدیدی‌است و کمی بیشتر از یک دهه عمر دارد. ایده این کار که به «بنیاد جهانی طبیعت» برمی‌گردد در سال1382(2004) مطرح شد. در این زمان نماینده بنیاد در استرالیا به‌دنبال انجام تبلیغات جدیدی برای جلب توجه عموم مردم به مشکلات اقلیمی بود

. 2سال بعد برای نخستین بار ایده خاموش‌کردن چراغ‌های شهر سیدنی به‌صورت رسمی، مطرح و در مارس سال2007 به اسم «تکانه بزرگ» اجرا شد. چند‌ماه بعد در شهر سانفرانسیسکو هم این ایده با نام «بی‌برقی» به اجرا درآمد. 29مارس 2008 (10فروردین 1387) رویداد ساعت زمین با یک ساعت خاموشی از 8 تا 9شب به وقت محلی در حدود 400شهر از 35کشور اجرا شد که نخستین اجرای بین‌المللی این روز محسوب می‌شود.

در تایلند، فیلیپین و ایرلند صرفه‌‌جویی قابل‌توجهی با این اتفاق گزارش شد که بین 70 تا 100مگاوات بود. این صرفه‌جویی‌ها معادل تولیدنشدن چندده‌تن دی‌اکسیدکربن در نیرو‌گاه‌های حرارتی هم بود که برق تولید می‌کنند. البته در برخی نقاط مانند کالگری کانادا هم تغییر قابل ملاحظه‌ای مشاهده نشد.

در سال2009 تعداد 96کشور و در سال2010 تعداد 126کشور به مراسم ساعت زمین پیوستند و توافق شد که هر سال برای اجرای آن در آخرین شنبه‌ ماه مارس با یکدیگر هماهنگ باشند. دلیل انتخاب این زمان هم قرارگرفتن آن در نقطه اعتدال بهاری‌است که در نیمکره‌های ‌شمالی و جنوبی، برای اجرای خاموشی مناسب است.

تا سال2016 تعداد کشور‌هایی که به این رویداد پیوستند آن‌قدر زیاد شد که برخی از آنها زمان اجرا را به‌دلیل تطابق با مناسبت‌های سیاسی مانند انتخابات محلی یا مراسم مذهبی چند روز جابه‌جا کردند. به‌دلیل تفاوت‌های تقویمی، این رویداد ممکن است در روز‌های متفاوتی برگزار شود؛ به‌عنوان مثال در سال1394 ساعت زمین در روز 29اسفند برگزار شد. امروزه نیز چند کشور این مناسبت را با چند روز اختلاف برگزار می‌کنند.

بنا بود در سال2018 نیز مراسم روز زمین در روز 24مارس (4فروردین) برگزار شود اما به‌دلیل مصادف‌شدن این روز با «شنبه مقدس» مسیحیان در برخی نقاط به 31دسامبر (11فروردین) منتقل شده است.


خاموشی برج میلاد

ایران با چند سال تأخیر به این رویداد پیوست و برای نخستین بار در 6 فروردین سال1390 چراغ‌های برج میلاد خاموش شد.

به گفته رئیس وقت ستاد محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، کمیته محیط‌زیست شورای اسلامی شهر تهران، شرکت در این طرح را مطرح کرد و بعد از مکاتباتی با برگزار‌کنندگان این برنامه جهانی، برج میلاد به‌عنوان شاخص‌ترین نماد شهر برای این کار انتخاب شد.

در سال1391 چند شهر بزرگ دیگر مانند اصفهان و اهواز و رشت هم چراغ‌های سازه‌های مشهوری را که نماد شهر به شمار می‌آمدند، خاموش کردند. هر سال چند شهر دیگر مانند مشهد، تبریز، کرمانشاه و شیراز هم به فهرست اضافه شدند و برخی از آنها بیش از یک سازه را خاموش کردند. 60دقیقه زمان برگزاری این رویداد بر اساس ساعت محلی تعیین می‌شود که در ایران نیز از 20:30 تا 21:30 است. در سال96 نیروگاه متمرکز پارس‌جنوبی و بانک شهر هم با خاموش‌کردن برخی از چراغ‌های خود به ساعت زمین پیوستند.

متأسفانه عددی برای مشخص‌کردن اینکه با یک ساعت خاموشی این سازه‌ها چه مقدار کاهش مصرف رخ داده است وجود ندارد. میزان مصرف برق این سازه‌ها مانند دیگر مصارف شهری با کنتور‌های برق، سنجیده و به‌صورت ماهانه یا به اشکال دیگر، جمع‌بندی می‌شود. ثبت قبض‌ها و حتی پرداخت هزینه آنها هم در روالی منظم درج نمی‌شود؛ بنابراین نمی‌توان فهمید که در این مدت چقدر مصرف برق کمتر شده است. تنها یک تخمین وجود دارد که اگر از میان 30میلیون مشترک برق در ایران، هر کدام یک لامپ 100واتی را خاموش کند در این مدت 3هزار مگاوات انرژی صرفه‌جویی خواهد شد. این هم تنها یک «فرض» است اما همین فرض نشان می‌دهد که با صرفه‌جویی‌های کوچک می‌توانیم تا چه اندازه مصرف انرژی را کاهش دهیم. در سطح جهانی نیز علاقه‌مندان ساعت زمین همیشه این حرکت را با خاموش‌کردن لامپ‌ها یا دیگر وسایل مصرف‌کننده انرژی برق درخانه‌ یا محل کار خود همراه می‌کنند.


پیشتازی مصرف خانگی

برنامه ساعت زمین یک حرکت مرد‌م‌نهاد محسوب می‌شود که ارگان‌هایی مانند شهرداری‌ها هم در آن شرکت دارند و اگرچه سازمان‌های تأمین‌کننده انرژی برق، نقشی در شکل‌گیری و ادامه آن نداشته‌اند، از این حرکت استقبال می‌کنند.

بنا به اطلاعاتی که شرکت توانیر به ما داد، در کل کشور حدود 30میلیون مشترک از انرژی برق استفاده می‌کنند که در تابستان، مصرف آنها به اوج می‌رسد؛ چنان‌که در گرم‌ترین ایام سال پیک مصرف به 55مگاوات ساعت هم رسیده است؛ درحالی‌که در فصل سرد از 16هزار مگاوات بالاتر نمی‌رود. میانگین سالانه این مصرف در کشور 33هزار و 659مگاوات است که خاموش‌کردن یکساعته چراغ‌های یک سازه بزرگ، هیچ تأثیر قابل‌توجهی روی آن نمی‌گذارد.

ساعت زمین خارج از معنای نمادین خود نمی‌تواند مصرف برق شهری را کاهش دهد زیرا بخش عمده این مصرف درون خانه‌ها اتفاق می‌افتد. آمار‌های شرکت توانیر، مقیاسی از این مصرف را نشان می‌دهد. البته ابتدا باید مصارف غیرشهری مانند کارخانه‌ها و کشاورزی را کنار بگذاریم. بنا بر این اطلاعات در سال95 حدود 17میلیون کیلووات‌ساعت برای واحد‌های تجاری و 78میلیون کیلووات‌ساعت برای واحد‌های مسکونی صرف شده است. در 10‌ماه نخست سال96 نیز سهم روشنایی معابر حدود 3هزار میلیون کیلووات‌ساعت بوده و مغازه‌ها و واحد‌های تجاری هم 16هزار میلیون کیلووات‌ساعت برق مصرف کرده‌اند؛ در مقابل، واحد‌های مسکونی مصرف خود را به 74هزار و 409میلیون کیلووات‌ساعت رساندند؛ یعنی چندین 3برابر تمام مصارف دیگر شهری.

در ابعاد کشور‌ی هم مصارف خانگی 34درصد و مصرف صنعت 31درصد است. باز هم خانه‌ها جلوتر از بقیه هستند و البته در ساعت زمین، چراغ‌های خانه‌ها خاموش نمی‌شود.
از طرف دیگر مناسبت‌ تقویمی کشور‌ ما هم باعث می‌شود که ساعت زمین از نظر کاهش رقم مصرف، کوچک‌‌تر به ‌نظر برسد. هفته اول فروردین، تعطیل است؛ صنایع و ادارات فعالیت نمی‌کنند و بخش عمده کشور به خواب رفته است؛ پس خاموش‌کردن یک بخش از شهر در این شرایط که کشش زیادی در شبکه برق وجود ندارد تأثیر خاصی روی تولید و مصرف برق نمی‌گذارد.


عضو یک شبکه جهانی

میل به جهانی‌شدن باعث شده است که بسیاری از رفتار‌های کشور‌های دیگر را تقلید کنیم و همین هم دلیل رشد سریع تحرکات محیط‌زیستی در نقاط مختلف جهان است. بسیاری از مناسبت‌های مختلف به همین دلیل جای پای خود را در کشور ما باز کرده‌اند و ساعت زمین هم یکی از آنهاست.

عکس‌های خویش‌انداز (سلفی) که همزمان با این مراسم در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود نشان می‌دهد که بخشی از جوانان به انگیزه پیوستن به یک حرکت بین‌المللی در آن شرکت می‌کنند و با شمع‌هایی که درون شیشه‌ روشن شده است در مقابل بنای بزرگ خاموش‌شده‌ای عکس می‌اندازند. گروهی از کسانی که ساعت زمین را تبلیغ می‌کنند هم افرادی هستند که بنا به علاقه دیرین خود کنش‌های محیط‌زیستی را تبلیغ می‌کنند. از سوی دیگر خاموش‌کردن یک سازه بزرگ برای مدت قابل‌توجه، چیزی نیست که از دید شهروندان مخفی بماند.

از مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست که در این ‌باره سؤال می‌کنیم، می‌گوید: «هر حرکتی که بتواند به افزایش حساسیت درباره محیط‌زیست کمک کند مفید خواهد بود. ساعت زمین در این بین ویژگی‌های ارزشمندی دارد؛ زیرا به هیچ وجه سیاسی و حکومتی نیست؛ جنبه مردمی آن بسیار زیاد است و مردمی به آن توجه می‌کنند که محیط‌زیست برای آنها یک دغدغه جدی‌است».

محمد درویش می‌افزاید: «مردمی‌بودن ساعت زمین از استرالیا شروع شد و تا حالا بیشتر کشور‌های جهان به آن پیوسته‌اند. بعد از چند بار اجرای آن دیدیم که در چند شهر بزرگ لامپ‌های حرارتی که برای روشنایی معابر استفاده می‌شد و به شبکه برق وصل بود تبدیل به لامپ­‌های خورشیدی شد که با استفاده از نور خورشید شارژ می‌شوند و در شب‌ها سطح معابر را روشن می‌کنند».

این کنشگر محیط‌زیست معتقد است: «موضوع دیگری که بعد از ساعت زمین بیشتر مورد توجه قرار گرفته «آلودگی نوری»‌است. من به تأثیر مثبت ساعت زمین امیدوار هستم و فکر می‌‌کنم در آینده باز هم بیشتر شود».

نماد ساعت زمین عدد60 است (به نشانه دقایق خاموش‌بودن چراغ‌ها) و علامت به‌اضافه ریاضی (به نشانه اینکه تنها خاموش‌کردن چراغ‌ها کافی نیست و باید همراه با مجموعه بزرگی از اقدامات دیگر دنبال شود). هر فرد به‌عنوان جزئی از 7میلیارد انسان ساکن کره‌زمین می‌‌تواند از طریق انجام اقداماتی ساده و عملی در مراقبت از سیاره زمین گام‌های بسیار مؤثری بردارد. فقط کافی‌است تصمیم بگیریم که هر روز برای کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای، جلوگیری از اتلاف انرژی، مقابله با تخریب فضای سبز، اقدام برای کاهش تولید زباله و آگاهی‌بخشی به دوستان و همکاران‌مان تلاش کنیم. یک ساعت خاموشی اگر با مصرف کمتر آب، گوشت و کاغذ هم همراه شود می‌تواند تغییر مؤثری ایجاد کند.

ساعت زمین اگرچه به سرعت و سادگی در جهان گسترش پیدا کرد ولی با سؤال‌‌ها و انتقاد‌هایی هم همراه بود. این هراس هم وجود دارد که تاریکی ازپیش‌اعلام‌شده ـ آن هم به‌مدت یک ساعت ـ باعث افزایش جرم شود؛ البته به این دلیل که روشنایی‌‌های ضروری مانند چراغ‌‌های معابر یا مراکز حساس به هیچ وجه قطع نمی‌شود این نگرانی بی‌دلیل به ‌نظر می‌‌رسد و تاکنون هم موردی گزارش نشده است.

این هم مطرح شده است که شاید تاریک‌کردن ساختمان‌‌‌ها (مانند روشی که در جنگ‌جهانی دوم برای گمراه‌کردن خلبان‌ها انجام می‌شد) باعث برخورد هواپیما‌ها با ساختمان‌های بلند شود. این نگرانی هم بجا نیست زیرا بالای ساختمان‌‌های بسیار مرتفع و در نوک میله‌‌های برق‌گیر که بالاتر از همه تاسیسات نصب می‌شود یک چراغ قرمز نشانگر، روشن است؛ چراغی که به هواپیما‌ی احتمالی یا هر وسیله در حال پرواز دیگر نشان می‌دهد که بیش از حد پایین آمده و ممکن است با ساختمان برخورد کند. بیش از این چراغ دیگری لازم نیست؛ گو اینکه هواپیما‌ها هم امروزه بیشتر در اثر برخورد با کوه‌ سقوط می‌کنند!