نبود نظام ارزیابی، رتبه تهران را کاهش داد

محمد سرابی- خبر‌نگار

«کیفیت زندگی نه در تهران و نه در هیچ‌یک از شهر‌های دیگر ایران به حد متوسط شهر‌های جهان نمی‌رسد. تهران نه‌تنها از معیار‌های مربوط به پایتخت‌ کشور‌های توسعه‌یافته جهان عقب‌تر است، بلکه در میان شهر‌های منطقه هم وضعیت نامطلوبی دارد»؛ این نتیجه گزارش 6‌ماه اول سال‌2020 در سایت‌numbeo.com است. سایت نامبئو اطلاعات خود را از منابع وسیعی به‌دست می‌آورد اما 3موضوع اصلی «هزینه زندگی، ایمنی و سلامت» مهم‌ترین معیار‌های آن هستند. این سایت مورد استناد برخی رسانه‌های جهانی قرار دارد اما چقدر می‌توان به نظام رتبه‌بندی آن اطمینان داشت؟
در داخل کشور هیچ نظامی برای ارزیابی و تعیین رتبه شهر‌ها وجود ندارد و مؤسسات خارجی هم نماینده‌‌ای در تهران ندارند که بتوانند به‌صورت مستقیم اطلاعات مورد نظر خود را به‌دست بیاورند. اصولا فعالیت در زمینه گرد‌آوری اطلاعات با محدودیت‌های سیاسی و امنیتی روبه‌رو‌ست، بنابراین داده‌های مورد نظر از راه دور و با استفاده از ارزیابی‌های پراکنده جمع‌آوری می‌شوند. نتیجه اینکه تهران در کنار شهرهای آشوب‌زده، فقیر و درگیر جنگ داخلی قرار می‌گیرد.
بنا به آنچه سایت نامبئو منتشر کرده است، تهران در بین 227شهر جهان رتبه‌225 از نظر شاخص کیفیت زندگی را دارد و فقط 2شهر لاگوس نیجریه و کاراکاس ونزوئلا از آن پایین‌تر هستند. سال پیش این رتبه 216 بود و بین بمبئی و قاهره قرار می‌گرفت. در سال‌2018 تهران بین 184شهر رتبه‌172 داشت و از مکزیکو‌سیتی و دهلی‌ پایین‌تر بود. در 2017 حدود 180شهر ارزیابی‌شد‌ند و تهران در رتبه‌157 قرار گرفت.
قدیمی‌ترین ارزیابی این سایت در سال‌2012 و با 61شهر انجام شد که رتبه تهران در آن سال 58 بود.
اگر بخواهیم اطلاعات سایت را براساس قاره به‌دست بیاوریم، رتبه تهران بدتر است و در سال‌2020 درست در قعر فهرست 54شهر قرار دارد. این سایت در همین سال «کشور» ایران را هم در بین 80کشور جهان در رتبه‌77 شاخص کیفیت زندگی قرار داده است. فقط کنیا، نیجریه و بنگلادش وضعیت بدتری دارند.
اطلاعات مربوط به شهر‌های دیگر ایران مانند اصفهان، تبریز و شیراز  نیز در این سایت کامل نیست.

هزینه‌های تعیین‌کننده
افزایش قیمت مسکن که در چند‌ماه شدت بیشتری گرفته، زندگی در این شهر را مشکل کرده است. در مدت چند‌ماه گذشته که کشور درگیر بیماری کرونا بود، اجاره‌بها افزایش داشته و با توجه به اینکه قسمت زیادی از شهروندان تهرانی مستأجر هستند، بر هزینه‌های زندگی آنها تأثیر مستقیم گذاشته است. کرونا از طرف دیگر درآمد‌ها را کاهش داده است، زیرا برخی کسب‌و‌کار‌ها در این چند ‌ماه فرصت فعالیت نیافته‌اند درحالی‌که سرپرستان خانوار باید همچنان مخارج زندگی خانواده خود را تامین کنند.
رتبه‌بندی سایت نامبئو براساس 8شاخص اصلی هر شهر انجام می‌شود و در تهران بدترین شاخص «قدرت خرید» با عدد 18است. «مخارج زندگی» 38 و «قیمت ملک به نسبت درآمد» 40 را نشان می‌دهند. «ایمنی» 46 و «مراقبت‌های بهداشتی» 52 هستند. اما تصور نکنید که این اعداد به‌صورت «درصد» تعیین شده و حداکثر آنها 100است بلکه این شاخص‌ها از 240 محاسبه می‌شوند. با این حساب، وضعیت زندگی در تهران باید کاملا ناامید‌کننده باشد اما نکته بعدی این است که حتی بهترین شهر‌های استرالیا و کانادا هم در «مخارج زندگی» به عدد‌150 نمی‌رسند و شاخص کلی کیفیت زندگی در عالی‌ترین شهر از 213 بالاتر نمی‌رود!
در کنار این اطلاعات آمده است که 150 تا 370 نفر در تهیه این شاخص‌‌ها همکاری کرده‌اند. اگر مقصود جمعیت کسانی باشد که به‌عنوان شهروندان تهرانی به سؤالات سایت پاسخ داده‌‌اند، باید گفت که این تعداد در شهر 9میلیون نفری تهران جمعیتی بسیار اندک محسوب می‌شوند. 

نیازمند نظام رتبه‌بندی شهر‌هایمان هستیم 
محمد‌حسین بوچانی، رئیس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران

1200شهر ما هیچ‌وقت در یک سامانه رتبه‌بندی منظم قرار نگرفته‌اند زیرا ما شاخص‌های زندگی در شهرها‌ را سنجش نمی‌کنیم. داده‌هایی هم که درباره شهرهای خودمان جمع‌آوری می‌کنیم، براساس شاخص‌های مؤسسه‌های بین‌المللی نیست و به همین دلیل مورد استفاده مستقیم آنها قرار نمی‌گیرد. برخی از اطلاعات هم هیچ‌گاه انتشار پیدا نمی‌کنند. سازمان‌ها، شرکت‌ها و مؤسسات مختلفی در رتبه‌بندی شهر‌های جهان نقش دارد و نکته‌ای که اهمیت پیدا می‌کند این است که ما در کشور خودمان هیچ مؤسسه‌ای نداریم که شهر‌های ایران را چه با استاندارد‌های بین‌المللی و چه با استاندارد‌های‌ ملی رتبه‌بندی کند.
از نظر مدیریت، ما براساس برنامه‌ریزی تصادفی کار می‌کنیم. هر زمانی یک مدیر ارشد براساس تجربه و دانشی که دارد نوعی از توسعه را پیشنهاد می‌کند و برای یک دهه منابع ما صرف ایده او می‌شود و در آخر می‌بینیم که این ایده مشکلی را حل نکرده است. نمونه آن سرمایه‌گذاری برای ترافیک است. در چند دهه اخیر بیشترین حجم سرمایه‌ای که در شهرها مصرف شد، به ساخت بزرگراه و جذب نیروی انسانی برای ادارات اختصاص پیدا کرد. الان مشکل شهر تهران ترافیک و حجم زیاد کارمندان است و نمی‌دانیم که شهر‌هایمان رو به پایداری هستند یا خیر.
یک مؤسسه معتبر در عرصه بین‌الملل برای جمع‌آوری داده‌های خود یک روش دارد و نتایج آن‌ هم قابل اعتناست. سؤال این است که آیا آن روش درباره تهران به‌صورت کامل اجرا شده است. قاعده این است که پشت یک صفحه گزارش مجموعه بزرگی از اطلاعات وجود داشته باشد. مثلا برای اینکه سرمایه اجتماعی شهرها را بسنجند باید با ساکنان صحبت کنند و پرسشنامه‌هایی را پر کنند که اجازه این کار را ندارند یا باید از طریق وزارت خارجه مجوز دریافت کنند. وقتی این راه ممکن نباشد، از نظرسنجی‌هایی که در ایران انجام شده و روش علمی آن‌ مشخص نیست، استفاده می‌کنند.
مدتی قبل یکی از این مؤسسات که 3سال رتبه تهران را در حوزه ایمنی تعیین می‌کرد، جدولی منتشر کرد که در آن اصلا نام تهران نبود. این تصور ایجاد شده بود که استاندارد تهران آنقدر افت کرده که از جدول خارج شده است. ما به این مؤسسه ایمیل زدیم و جواب گرفتیم که هر سال تعدادی از شهرها به‌صورت «تصادفی» از فهرست کنار گذاشته می‌شوند و این به‌معنای سقوط استاندارد‌های شهر نیست.
باید مدیران ارشد کشور در حوزه اجرایی و نظارتی را برای جمع‌آوری و انتشار داده‌ها متقاعد کرد. متأسفانه دستگاه‌های کلان این کار را انجام نمی‌دهند. اگر هم نمی‌توانیم همه شهرها را سنجش کنیم، حداقل باید شهرهای بیش از 100هزار نفر جمعیت را با شاخص‌هایی که در اختیار داریم ارزیابی کنیم. باید بدانیم که 20سال قبل در شهر‌ی مثل زاهدان یا اهواز میزان حاشیه‌نشینی، تراکم خودرو‌ها و دسترسی به آب سالم چقدر بوده ‌و الان چقدر است.
الان با شهردار تهران به تفاهم رسیدیم که درباره رتبه‌بندی شهرها 3کار انجام دهیم؛ اول اینکه اطلاعات شهر تهران را هر سال مشخص و منتشر کنیم. این شاخص‌ها هم می‌تواند عینی (آلودگی هوا، دسترسی به مترو و...) یا ذهنی (اعتماد شهروندان به یکدیگر، احساس تعلق به شهر و...) باشد. دوم اینکه بتوانیم دیگر کلانشهرها را متقاعد کنیم که داده‌های خود را براساس این شاخص‌ها منتشر کنند. کار سوم هم این است که شاخص‌های ما برای مؤسسات بین‌المللی قابل استفاده باشد. این کار شروع شده ‌و به‌دنبال تنظیم نظام‌نامه‌ برای آن هستیم. بدون رصد دائم شاخص‌های توسعه شهری نمی‌دانیم آینده شهرها به کدام جهت پیش ‌خواهد رفت.
حوزه دیپلماسی شهری در این زمینه خیلی اهمیت دارد. باید به‌صورت روشمند هم ادبیات جهانی شهری را شناخت و هم داده‌های متناسب را منتقل کرد. باید در حوزه بین‌الملل تهران را نمایش بدهیم. اگر این کار را انجام ندهیم، تهران به‌دلیل ضعف در ارائه داده‌ها، دائما در رتبه‌های پایین قرار می‌گیرد.