آفت کرونا به کشاورزی شمال‌غرب

مریم سرخوش- خبرنگار 

7 هزار تن هندوانه‌ صادراتی ایران در ترکیه به مقصد نرسیده از بین رفت تا ضرر هنگفتی را به جیب صادرکنندگان بزند. هندوانه‌هایی که از مرز بازرگان وارد ترکیه شد، اما در معطلی چند‌روزه ناشی از مشکلات بازگشایی مرزها به دلیل کرونا و پایان زمان‌ توافق‌نامه ترجیحی ایران و ترکیه 400 میلیارد تومان ضرر متوجه تجار استان‌های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی کرد. نکته قابل‌توجه هم باقی ماندن 2 ماه از فصل برداشت هندوانه در مزارع شمال غرب است و افزایش قیمت پایه هر تن هندوانه صادراتی از 100 دلار به 339 دلار می‌تواند کاهش صادرات این محصول و انباشت غیرقابل‌توجیه آن را در کشور رقم بزند. محصولی که کشتش بخش قابل‌توجهی از منابع آبی کشور را مصرف می‌کند و بسیاری از کارشناسان این حوزه معتقدند وارداتش مقرون‌به‌صرفه‌تر از تولید است. 

مشکلات صادرات؛ بلای جان تجار 
برای صادرات غیرنفتی، محصولات کشاورزی مهم‌ترین گزینه است، اما هر سال سرمایه صادرکنندگان را یک مشکل از بین می‌برد. صادر‌کنندگانی که طی روزهای اخیر اقدام به بارگیری حدود 7 هزار تن هندوانه با ارزش بالغ بر یک میلیون و ۷۵۰ هزار دلار به کشور ترکیه کرده بودند، اکنون در شرایط بد اقتصادی به سر می‌بردند و به گفته خودشان، توقف بیست‌روزه محصولات در شهر وان ترکیه موجب از بین رفتن سرمایه‌هایشان شده است. حرف‌هایشان یکی است و می‌گویند «چندین سال است که به‌ صورت متوالی به کشور ترکیه هندوانه صادر می‌کنیم، اما امسال تعرفه گمرکی کشور ترکیه بیش از 3 برابر شده است و تامین این هزینه برایمان سخت است. پول واگن‌هایی را هم که برای حمل هندوانه‌ها لازم بود، خودمان دادیم و بسیار گران‌‌تر از سال‌های قبل شد. بعد از گذشت چند روز هم مسئولان گمرگ گفتند باید همان قیمت 3برابری تعرفه صادرات را بپردازیم تا محصولمان به مقصد برسد. برگرداندن هندوانه‌ها هم اصلا مقرون‌به‌صرفه نبود و برای آن باید هزینه چند برابر پرداخت می‌کردیم. چند روز بعد هم اعلام کردند که چون ۲۰۰ واگن هندوانه از بین رفته باید تمام هزینه‌های امحای آنها را پرداخت کنیم. هر چه داشتیم از بین رفت و چیزی جز ورشکستگی نصیب ما نشده است.»

بی‌تجربگی و بی‌اطلاعی از اخلاق تجارت 
رئیس اتاق مشترک ایران – ترکیه درباره مشکلات صادرات هندوانه‌های ایرانی و زیان تجار به همشهری می‌گوید: طبق توافق‌نامه ترجیحی که با کشور ترکیه داریم در یک بازه زمانی چندماهه، از اواخر آذر تا اواخر فروردین سال بعد، (15 دسامبر تا 15 آوریل سال بعد) ترکیه برای واردات هندوانه از ایران تخفیفات گمرکی و تعرفه‌ای در نظر می‌گیرد. در این مدت، صادرکنندگان هندوانه شامل تخفیف 50 درصدی می‌شوند و بهترین زمان برای صادرات محصولاتی از جمله هندوانه است. حدود 25 سال است که این توافق‌نامه در حال اجراست و هیچ مشکلی هم نداشته‌ایم. مهرداد سعادت‌دهقان می‌افزاید: از اواخر سال گذشته به دلیل کرونا، مسئله بسته شدن مرزها به وجود آمد و صادرات در این بازه زمانی با مشکلاتی همراه شد. با تلاش‌های اتاق مشترک ایران و ترکیه، صادرات جاده‌ای به سمت تجارت ریلی سوق داده شد و در این مدت اولویت با صادرات هندوانه قبل از پایان زمان تعیین‌شده تا پیش از اردیبهشت 99 بود. به همین دلیل بیشترین واگن‌ها برای صادرات این محصول در اختیار تجار ایرانی قرار گرفت. در این میان، برخی تاجران به دلیل ناآشنایی با تجارت ریلی و تجربیات کم در این زمینه محصولاتشان را بارگیری و صادر کردند. آنها یک زمان را برای پروسه طولانی تنظیم اسناد از دست دادند و چند روز هم برای آزمایش و آنالیز محصولاتشان از بین رفت. این مسئله باعث شد که زمان تعیین‌شده توافق ترجیحی تمام و مجبور به پرداخت مبالغ بیشتری شوند.  سعادت دهقان ادعای افزایش تعرفه گمرکی از سوی ترکیه را رد می‌کند و می‌گوید: تا پیش از این، تعرفه واردات هندوانه در ترکیه 4/86 ارزش این کالا بود که در زمان توافق ترجیحی این رقم به نصف کاهش پیدا می‌کند. این ارزش کالایی تا پیش از این برای هر تن هندوانه 100 دلار بود و 4/86 ارزش کالا را بر اساس همین قیمت تعیین می‌کردند، اما در حال حاضر قیمت هر تن هندوانه را بیش از 300 دلار تعیین کرده‌اند و همین مساله موجب افزایش هزینه‌ها شده است. در حقیقت تعرفه تغییر نکرده است، بلکه مبنای قابل قبول ارزش کالا برای هر تن افزایش یافته است.  این مسئول درباره درخواست ترکیه نسبت به دریافت هزینه امحای محصولات از تجار ایرانی عنوان می‌کند: مقدار قابل‌توجهی از هندوانه‌های صادراتی ایران داخل خاک ترکیه از بین رفته است و تجار ایرانی باید هزینه‌های امحای این محصولات را هم به کشور همسایه پرداخت کنند. با توجه به سخت‌گیری‌های کشور ترکیه در حفظ محیط‌ زیست و بهداشت، چنین درخواستی شده است. علاوه بر آن، هزینه‌ توقف چندروزه واگن‌ها در روزهای بلاتکلیفی تحویل محصول هم قابل‌توجه و هنگفت است.  وی بی‌تجربگی و بی‌اطلاعی از اخلاق تجارت را یکی از عوامل چنین ضررهای هنگفت مالی می‌داند و اظهار می‌کند: متاسفانه تجار ایرانی قدرت تخمین ریسک و اطلاعات کافی از زمان به مقصد رسیدن واگنی را که در شرایط کرونا بارگیری می‌شود، نداشتند. محاسبه ریسک‌پذیری مهم‌ترین اصل در چنین مراوداتی است و همواره تاکید می‌کنیم باید اخلاق تجارت بین تاجران ترویج پیدا کند تا جلو این ضرر و زیان‌ها گرفته شود.

مصائب صادرات ریلی 
عضو میز مشترک تجاری ایران و ترکیه هم می‌گوید: موضوع تجارت با کشورهای همسایه از جمله ترکیه در ماه‌های اخیر تحت‌الشعاع بیماری کرونا قرار داشت و مبادله کالا با کامیون صورت نمی‌گرفت و فقط در هفته‌های اخیر مبادله تجاری از طریق مسیر ریلی میسر شده است. رضا کامی ادامه می‌دهد: ویژگی این روش صادراتی، با استفاده از ریل و واگن قطار، این است که تجمیع بارهای هندوانه در چند واگن است که مدیریت بار را با مشکل مواجه می‌کند و احتمال خراب شدن اموال چندین تاجر در واگن‌های مشترک وجود دارد. وی افزایش ناگهانی و بدون اطلاع تعرفه‌ها را غیرقانونی می‌داند و تاکید می‌کند: تجار باید، قبل از اقدام به صادرات محصول، برنامه‌های زمان‌بندی تعرفه‌ها در کشور مقصد را مطالعه کنند تا دچار چنین خسارت‌هایی نشوند. 

توافقنامه ترجیحی 4 محصول 
توافق‌نامه ترجیحی ایران با کشور ترکیه درباره 2 محصول دیگر غیر از هندوانه هم به روزهای پایانی خود می‌رسد. محصولاتی از جمله خربزه و زردآلود که به فصل برداشت می‌رسد و با حذف تخفیف‌های گمرکی مواجه خواهد شد. در این باره، مدیر کل دفتر آسیا و اقیانوسیه به همشهری می‌گوید: بازار صادرات هندوانه و سایر محصولات کشاورزی مثل وضعیت برنج ایران در فصل برداشت است که وارداتش ممنوع می‌شود. ترکیه هم این ممنوعیت را بعد از پایان چند ماه توافق ترجیحی در فصل برداشت محصولاتش اعمال می‌کند. 
سید رضا سیدآقازاده می‌افزاید: امسال بسته شدن مرزها موجب شد که صادرات هندوانه در زمان توافق ترجیحی مختل شود. البته تعداد معدودی از کامیون‌‌های کشور ترکیه که پیش از شیوع کرونا در ایران بودند، برخی از کالاهای صادراتی از جمله هندوانه را بردند. از اوایل سال 99 هم خط ریلی ایستگاه خوی – رازی فعال و صادراتی هم از این طریق انجام شد. اما مشکل اصلی دیر رسیدن محصول ما به بازار ترکیه در همان زمان تعیین شده بود. پس از آن هم با افزایش قیمت پایه هندوانه، از 100 دلار به 339 دلار برای هر تن، دیگر صادرات این محصول برای تجار ایرانی مقرون‌به‌صرفه نیست.  سیدآقازاده با تاکید بر این‌که این افزایش قیمت پایه تصمیم ناگهانی خود کشور ترکیه و بدون هماهنگی و اطلاع‌رسانی از قبل بوده است، عنوان می‌کند: خود کشور ترکیه هم صادر‌کننده هندوانه است و همین شرایط کرونایی طی ماه‌های اخیر بازارهای این کشور را هم تحت تاثیر قرار داده است. کشاورزان ترک هم از این دولت خواستند با افزایش قیمت پایه این خسارت‌ها را جبران کند. 
وی می‌افزاید: صادرکنندگان به‌خوبی می‌دانند که بحث صادرات به ترکیه با این تغییری که انجام شده مقرون‌به‌صرفه نیست و باید جایگزینی بازارهای دیگر در نظر گرفته شود، اما در این باره هم محدودیت‌هایی وجود دارد. سازمان توسعه و تجارت به عنوان سازمانی که زیرساخت‌های صادرات را فراهم می‌کند و هماهنگ‌کننده و سیاست‌گذار است حضور در بازارهای جایگزین را برای جبران عقب‌ماندگی‌های صادراتی تسهیل می‌کند. اما در این زمینه نیاز به همکاری همه نهادها، بخش خصوصی و دولتی، اتاق‌های بازرگانی، تشکل‌های صادراتی و انجمن‌های صنفی داریم تا صادرات در دوران پساکرونا تسهیل شود. 
  
این که در مقطع کنونی چه کسی مقصر از بین رفتن میلیاردها تومان سرمایه اقتصادی کشور است، فایده‌ای برای زخم سرباز کرده ناشی از سیاست‌های نادرست در حوزه تولید، صادرات و واردات محصولات کشاورزی ندارد. افزایش یک‌باره تعرفه واردات را باید ناشی از ضعف دیپلماسی دانست که در قراردادها و پروتکل‌های تجاری ایران با کشورهای دیگر دیده می‌شود. تعرفه صادرات کالاهای ایرانی به کره جنوبی، پاکستان، چین و هند بسیار زیاد و تعرفه واردات کالاهای این کشورها به ایران بسیار اندک است. اتفاقی که موجب شده کشاورزی ایران با وجود تنوع و گستردگی، رشد اقتصادی و صنعتی خود را شاهد نباشد. ۲۵ درصد اشتغال‌زایی کشور در بخش کشاورزی و صنایع جانبی است و اگر قرار است جهش تولید در این حوزه رخ دهد باید سیاست‌ بازارهای هدف به گونه‌ای تعریف شود که ضررهای ناگهانی به کشاورز، صادرکننده و در نهایت اقتصاد استان‌ها وارد نکند. آذربایجان غربی و شرقی با برخورداری از ظرفیت بسیار زیاد و بالقوه در تولید محصولات کشاورزی برای صادرات، به‌ویژه محصول هندوانه، باید از ابزارهای دیپلماسی نتیجه‌بخش برخوردار باشند تا در مواقع نیاز و با مداخله به‌موقع، از خسارت‌ برای تجار و صادرکنندگان بکاهند.

رئیس اتاق مشترک ایران – ترکیه : تجار ایرانی در صادرات اخیر هندوانه قدرت تخمین ریسک و اطلاعات کافی از زمان به مقصد رسیدن واگنی را که در شرایط کرونا بارگیری می‌شد را نداشتند

آذربایجان غربی و شرقی با برخورداری از ظرفیت بسیار زیاد و بالقوه در حوزه کشاورزی برای صادرات، به‌ویژه محصول هندوانه، باید از ابزارهای دیپلماسی قوی و نتیجه‌بخش برخوردار باشند

واردات با صرفه «آب مجازی» 
  سید مرتضی احمدپور  - تبریز:  یکی از مشکلاتی که درباره هندوانه، به‌جز موانع صادراتی آن، مطرح می‌شود، آب‌بر بودن کشت این محصول است. مسئله‌ای که کارشناسان کشاورزی از آن انتقاد و تاکید می‌کنند برای هر کیلو هندوانه ده‌ها لیتر آب مصرف می‌شود و کشت آن در آذربایجان شرقی و غربی از نظر اقتصادی به‌صرفه نیست. ابراهیم محمودی، کارشناس کشاورزی آذربایجان شرقی، در این باره می‌گوید: سال‌هاست که می‌گوییم واردات هندوانه یا محصولات مشابه آن صرفه اقتصادی بیشتری دارد. واردات هندوانه را آب مجازی نامیده‌اند که قیمتش کمتر از تولید آن در کشور است. در فوران تولید این محصول، تجار ایرانی هم با برخی اقدامات عجولانه، از جمله صادرات محصولاتشان در بحران کرونا، بدون در نظر گرفتن مشکلات موجود، ضررهای هنگفتی را به خودشان و صنعت کشاورزی کشور وارد می‌کنند.