در خانه بمانید و با دیدن فیلم‌ها و خواندن گزارش این صفحه به یکی از دیدنی‌ترین موزه‌های تهران بروید
گردش مجازی در تار و پود فرش
نیلوفر ذوالفقاری
هر جای دنیا نامی از صنایع‌دستی ایران برده شود، بدون شک معروف‌ترین محصول ایرانی که مخاطب به یاد می‌آورد، فرش است. هنر دست فرش‌بافانی که با ظرافت و سلیقه مثال‌زدنی، گره روی گره می‌نشانند تا نقشه‌های رنگارنگ را ببافند، در همه دنیا شناخته شده است. فرش ایرانی حالا دیگر راهش را از دورافتاده‌ترین روستاها و کارگاه‌های قالی‌بافی، به مجلل‌ترین کاخ‌ها و مکان‌های مهم دنیا رسانده است. دنیای فرش ایرانی گسترده و متنوع است، بافندگان هر گوشه از جغرافیای پهناور کشور نقشه‌های مخصوص به‌خود را می‌بافند و برای شناختن انواع فرش، دنیای بی‌انتهایی پیش روی علاقه‌مندان به این هنر است. گنجینه موزه فرش ایران، جذاب‌ترین مکان برای آشنایی با فرش‌های نفیس، تاریخچه آنها و همه‌‌چیزهایی است که دوست دارید درباره فرش بدانید. برای دیدن گنجینه موزه فرش، در این روزهای قرنطینه که نمی‌توانیم از خانه بیرون برویم، راه‌های دیگری هم وجود دارد. با ما در این گزارش همقدم شوید تا یک گشت و‌گذار بهاری در این موزه داشته باشیم. برای بازدید مجازی از موزه فرش هم، سری به سایت ما بزنید. اگر بخواهید می‌توانید کیوآرکد کنار صفحه را با تلفن‌همراه خود اسکن و این بازدید مجازی را شروع کنید.
اهمیت فضای بیرونی
اینجا خیابان کارگر شمالی است، کمی بالاتر از بوستان لاله که خودش می‌تواند مقصد یک گشت و گذار مفرح در روزهای بهاری باشد، البته نه در روزهای شیوع بیماری کرونا و قرنطینه خانگی. مرز بوستان که تمام می‌شود، نوبت به درختان سرسبز و محوطه بیرونی موزه فرش می‌رسد. بیشتر بازدیدکنندگان از موزه فرش، یک‌راست به طرف ساختمان اصلی می‌روند و جذابیت فرش‌ها آنها را به تالارهای اصلی می‌کشاند. به همین دلیل هم فضای بیرونی و محوطه سرسبز اطراف موزه چندان موردتوجه قرار نمی‌گیرد. اما این فضا ویژگی‌هایی دارد که می‌تواند به اندازه کافی جذاب و دیدنی باشد. شنیده‌ها می‌گوید سازندگان موزه، بر این عقیده بودند که فرش، چیزی جز طبیعت و بهشت بافته‌شده نیست. به همین دلیل هم فضای اطراف موزه تا این اندازه سرسبز و پردرخت است، انگار نه انگار که اینجا در مرکز شهر و شلوغی آشنای پایتخت قرار گرفته است. همه درختان زیبایی که در محوطه موزه دیده می‌شوند، در نقشه‌های فرش ایرانی هم قابل مشاهده است.
گشتی در ساختمان موزه
با اینکه سال‌هاست قالی‌بافان ایرانی تار و پود به هم می‌بافند و نقش‌های خاطره‌انگیز بر فرش‌ها می‌نشانند، اما تا مدت‌های طولانی جای فضایی منسجم و موزه تخصصی برای نمایش این هنر ارزشمند خالی بود. سال‌ها قبل از افتتاح موزه، کارشناسان معماری و طراحی بر اهمیت ساخت چنین موزه‌ای تأکید کردند. بالاخره موزه فرش در سال1356 راه‌اندازی شده و ساختمان آن، شامل 2 تالار بزرگ است. این تالارها به نمایش قالی‌های دستباف و انواع گلیم اختصاص یافته است. طبقه همکف موزه، مخصوص نمایش دائمی 150فرش نفیس است. در طبقه دوم موزه هم نمایشگاه‌های موردی با موضوعات مختلف برگزار می‌شود. فرش‌هایی که در بخش‌های مختلف موزه دیده می‌شوند، متعلق به قرن نهم تا دوره معاصر هستند و به همین دلیل موزه، منبع غنی پژوهشی برای علاقه‌مندان به این هنر و صنعت جهانی است. معدود موزه‌های تخصصی در سراسر دنیا وجود دارند که موزه فرش، یکی از مهم‌ترین آنها محسوب می‌شود. حالا که گشت و گذارمان مجازی است، اما یادتان باشد هروقت گذرتان به این موزه جذاب افتاد، از دست زدن به آثار خودداری کنید. هر کدام از این آثار آنقدر ارزشمند هستند که راهشان به مهم‌ترین موزه فرش افتاده و از پس سال‌ها، به‌خوبی از آنها نگهداری شده است. فرش یکی از مهم‌ترین صنایع‌دستی دنیاست که باعث شده آوازه ایرانیان با این هنر اصیل در همه دنیا بپیچد.
بنایی به شکل دار سیاه‌چادر
گفتیم که جذابیت‌های موزه، قبل از اینکه قدم به داخل آن بگذارید و فرش‌ها هوش از سرتان ببرد شروع می‌شود. نمای سفیدرنگ ساختمان موزه، خودش یکی از جاذبه‌های این مکان است. هرچند هدف از رفتن به موزه فرش، دیدن آثار این هنر اصیل ایرانی و جهانی است، اما موزه فرش جذابیت‌های دیگری هم دارد. معماری خاص ساختمان سفیدرنگ موزه شبیه به دار قالی است و سایه انداختن ستون‌ها روی نمای اصلی، باعث خنک باقی ماندن فضای داخلی موزه می‌شود. فرم اصلی بنا، شبیه به سیاه‌چادرهای عشایر است؛ عشایری که نقشی اساسی در بافت فرش‌ها دارند. ساختمان موزه 8هزار مترمربع مساحت دارد که 3400مترمربع از آن قابل نمایش است. نکته قابل توجه این است که معماری موزه با ایده و اندیشه طراحی شده، به شکلی که سازندگان به طراحی یک بنای صرفا مجلل یا عجیب و غریب اکتفا نکرده‌اند. آنها تلاش کرده‌اند جذابیت و چشم‌نوازی موزه از همان ابتدای ورود به چشم بازدیدکننده بیاید.
معماری مینیمال نمازخانه موزه
یکی از جذابیت‌های کمتر دیده شده موزه، بنای نمازخانه آن است که آن هم داستان جالبی برای خود دارد. این بنای شاخص در ورودی موزه قرار گرفته و دیوارهای بلند بتونی آن جلب توجه می‌کند. ماجرا این است که معمار موزه در زمان ساخت بنای اصلی، متوجه می‌شود که کارگران در تشخیص جهت صحیح قبله دچار مشکل هستند. به همین دلیل به فکر ساختن محلی برای عبادت در این موزه می‌افتد. 2مکعب تو در تو، فضای نمازخانه را تشکیل می‌دهد. بنا سقف ندارد و روی دیوارها، شکاف‌های بلندی با اصول خاص معماری طراحی شده است. در ورودی هم کوتاه ساخته شده تا بندگان با فروتنی و افتادگی وارد شوند. یک جفت کفش مسی در ورودی نمازخانه که هنر دست پرویز تناولی است، گذاشته شده که مقدس بودن فضا را نمایش می‌دهد. شکاف اصلی در مکعب داخلی دیوارها، جهت قبله را نشان می‌دهد. بنای نمازخانه در عین سادگی و دور بودن از زرق و برق، فضایی معنوی دارد. این نمازخانه از مهم‌ترین بناهای مینیمال دنیاست و بعدها کلیسای نور که در جهان بسیار معروف است، با الهام گرفتن از معماری همین نمازخانه ساخته شد.
گنجینه‌ای از طرح و رنگ
بالاخره وقت آن است که وارد ساختمان اصلی موزه شویم؛ اینجا هم نمادهای معماری ایرانی به استقبالمان می‌آیند؛ حوض آبی که المان آشنای بناهای ایرانی است. روی دیوارها در چهارطرف، فرش‌های بزرگی که اثر استادان حرفه‌ای این هنر است، دیده می‌شود. یکی از باارزش‌ترین و ریزبافت‌ترین قالی‌های موزه که قالی عمواوغلی نام دارد، در همین ابتدای ورود به موزه به نمایش گذاشته شده است. این قالی در مشهد و از جنس نخ و کرک بافته شده و قدمت آن به 100سال قبل برمی‌گردد. با ورود به تالار اصلی موزه، می‌توانید تماشاگر 110تخته فرش نفیس باشید که در این قسمت به نمایش گذاشته شده‌اند؛ فرش‌هایی که از استان‌های مختلف به موزه سفر کرده‌اند. مواداولیه لازم برای بافت فرش، ابزارهای فرش‌بافی و نمونه‌ای از دار قالی استاندارد، در سمت راست ورودی دیده می‌شود.
قدیمی‌ترین قالی از دوره صفویه
هرچند که همه فرش‌های موزه به‌دلیل دارا بودن ویژگی‌های خاص، ارزشمند و نفیس هستند، اما شاید برایتان جالب باشد درباره یکی از قدیمی‌ترین فرش‌هایی که در موزه وجود دارد بیشتر بدانید. این فرش حدود 500سال قدمت دارد و به‌دلیل حساسیت نگهداری از آن، معمولا امکان دیدن آن از نزدیک برای بازدیدکنندگان موزه فراهم نیست. این فرش در اوایل دوره صفویه بافته شده و حداکثر 14نمونه از آن در دنیا وجود دارد. نقش‌هایی که در قسمت مرکزی فرش دیده می‌شود، سوارکاران در حال تاخت و تاز است. در سراسر فرش نقش حیوانات مختلف بافته شده، مثل تصویر طاووس که نماد خیر و نیکی است. در حاشیه فرش، افرادی با لباس بومی دوره صفویه دیده می‌شوند که در حال مراقبت از یک درخت هستند. اینکه فرش در کجا بافته شده موضوعی است که درباره آن اختلاف نظر وجود دارد. بعضی معتقدند محل بافت آن کرمان است و بعضی می‌گویند فرش در کاشان بافته شده است. رنگ‌هایی که در این فرش استفاده شده، احتمال بافت آن در کرمان را بیشتر می‌کند. جنس فرش هم از پشم و نخ است. نقش این قالی آنقدر ظریف است که می‌گویند مینیاتوریست‌ها هم در طراحی آن دست دارند.
موزه فرش را به دنیا بشناسانیم
جهان، فرش را به نام ایران می‌شناسد اما یک جست‌وجوی ساده به زبان لاتین نشان می‌دهد که فضای مجازی شناخت دیگری درباره موزه فرش در جهان دارد. موزصه فرش انگلستان، استانبول و باکو ازجمله موزه‌هایی هستند که نامشان در نخستین جست‌وجو به چشم می‌خورند. گرچه نام موزه فرش ایران نیز در لابه‌لای آنها دیده می‌شود اما موزه فرش باکو ازجمله موزه‌هایی است که صفحه اول موتور جست‌وجو را به‌خود اختصاص داده و تصاویر متعددی از نمای بیرونی منحصر به فرد موزه‌اش که شباهتی به تخت فرشی عظیم دارد، سراسر فضای مجازی را قرق کرده است. اما سهم موزه فرش ایران از این جست‌وجوی لاتین چیست؟ اوضاع در جست‌وجوی فارسی موزه فرش کاملا متفاوت است و موزه فرش ایران عرصه جست‌وجوی فارسی را در دست دارد اما متأسفانه این موضوع باعث نمی‌شود موزه فرش کشورمان به اندازه ارزش خود به جهانیان معرفی شود، چراکه زبان انگلیسی زبان اول جهان است. در این شکی نیست که موزه فرش ایران اولین، قدیمی‌ترین و غنی‌ترین موزه فرش جهان است.
تاریخ پر فراز و نشیب فرش ایرانی
در سال 1949 میلادی قدیمی‌ترین قطعه فرش گره‌دار که به‌عنوان پوشش اسب مورد استفاده قرار می‌‌گرفت در منطقه‌ای مرزی از مغولستان کشف و پازیریک نامیده شد که تصاویر حاشیه و زمینه مرکزی آن مشابه با طرح‌ها و نقوش دوره هخامنشیان و اشیای کشف شده در لرستان است. به همین دلیل برخی از پژوهشگران مبدا این فرش را از ایران می‌دانند. شواهد تاریخی مانند سالنامه چینی سوئی‌سو اندکی پیش از انقراض ساسانیان در میان کالاها به قالی ایرانی اشاره دارد که همین موضوع گویای این نکته است که تاریخچه فرش و قالی‌بافی در زمان ساسانیان رونق فراوان داشته است. بهار خسرو یکی از قالی‌های معروف این دوره بوده که در کتاب تاریخ طبری نیز به آن اشاره شده و حسن شهرت آن به جهت نقش و نگار منحصربه‌فرد آن است که نمایانگر باغی آراسته با گل‌ها و پرندگان و جوی‌های آب روان بود. بنا به مطالبی که در کتاب حدود‌العالم آماده است قالی‌بافی منطقه فارس را در قرن سوم قمری تأیید می‌کند و شاید بتوان گفت مطالعه دقیق قالی‌های اولیه بهترین راه برای آگاهی از تاریخچه صنایع نساجی و قالی‌بافی ایران است. اعراب برخلاف هنر سفالگری که در آن شهره بودند، در هیچ‌یک از ادوار تاریخی به هنر قالی‌بافی توجهی نداشتند و به همین دلیل پس از تسلط آنها بر ایران قالی‌بافی دچار رکود شد. اما این رکود تنها تا زمان خلفای تجمل‌پرست اموی و عباسی برای تزئین کاخ‌های با شکوه خود با فرش نفیس ایرانی به طول انجامید و هنر قالی‌بافی بار دیگر رونق گرفت. اوج قالی کلاسیک ایرانی را که از آن با رنسانس قالی ایران یاد می‌شود زمان سلاطین صفوی به‌ویژه زمان حاکمیت شاه طهماسب اول و شاه عباس کبیر ثبت کرده‌اند. از این دوران حدود 3000تخته فرش به یادگار مانده که در موزه‌های بزرگ دنیا یا در مجموعه‌های شخصی نگهداری می‌شوند. در دوران پایانی قاجاریه قالی‌بافی حیاتی دوباره یافت و در این دوره و 2دهه اول قرن چهاردهم هجری قمری تقاضای زیاد برای قالی ایران و تجارت موفق آن باعث شد تا تعداد زیادی از شرکت‌های خارجی از کشورهایی چون انگلیس، آمریکا، سوئیس، یونان و... به سرمایه‌گذاری در قالی ایران و تولید انبوه آن ترغیب شوند و بخشی از مهم‌ترین و نفیس‌ترین قالی‌های ایران در همین دوران و به دستور همین شرکت‌ها در شهرهایی چون کرمان، اراک، همدان، تبریز و مشهد بافته شد.
کتابخانه غنی موزه فرش
در کتابخانه موزه حدود 3500جلد کتاب به زبان‌های فارسی، عربی، فرانسوی، انگلیسی و آلمانی در اختیار هنردوستان و پژوهشگران قرار می‌گیرد. پژوهش در سوابق، تحولات و کیفیت تاریخی هنر و صنعت فرش، خاصه در ایران، گردآوری و خریداری نمونه انواع قالی دستباف ایرانی و برگزاری نمایشگاه‌های موقت از فرش ایران و سایر نقاط جهان، از اهداف موزه به‌شمار می‌آید. بخش دیگری از موزه، به نمایش نقشه فرش‌ها اختصاص دارد. قبل از کاغذ، طراحان نقشه فرش را روی پارچه ثبت و بعد شروع به بافتن می‌کردند. بعدها نقشه را روی کاغذ کشیدند. 227 قطعه از زیباترین طرح و نقش‌های فرش در موزه به نمایش گذاشته شده است؛ نقشه‌هایی که از 1310تا اوایل پهلوی دوم قدمت دارد. روی دیوار در قاب‌هایی، می‌توانیم یک‌چهارم نقشه فرش را ببینیم که بافنده با توجه به آن، 3قسمت باقی‌مانده را هم می‌بافد.
در همینه زمینه :
