آبی از جهانی شدن برای یزدی‌ها گرم نشد

  2 سال از جهانی شدن بافت تاریخی یزد می‌گذرد و هرچند که این برند منجر به افزایش تعداد گردشگران شده اما شواهد نشان می‌دهد که برخی مشکلات مانند وعده‌های عمل نشده از سوی مسئولان باعث شده آنچنان آبی از این فرصت برای یزدی‌ها گرم نشود.
به گزارش ایسنا، جهانی شدن بخشی از یک شهر زنده و پویا که مردم در آن طبق روال معمولی زندگی می‌کنند، پدیده بسیار مهمی است اما نباید این پدیده مهم که فرصتی برای رشد و رونق اقتصادی یک شهر است، به تهدیدی برای آن تبدیل شود. 
دو سال پیش، زمانی که بافت تاریخی شهر یزد از سوی یونسکو در فهرست آثار جهانی به ثبت رسید در چشم‌اندازی پنج ساله(از سال 1396 تا 1400) برای این فرصت ارزشمند برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلند‌مدت تدوین شد تا اقداماتی در راستای توسعه زیرساختی و فرهنگی این بافت جهانی صورت گیرد اما اکنون که دو سال از آن زمان می‌گذرد، این گونه به نظر می‌رسد که اقدام دگرگون‌کننده‌ای را در این زمینه شاهد نیستیم. 

هنگام ثبت جهانی بافت تاریخی یزد، وزیر راه و شهرسازی وقت در نامه‌ای به رئیس‌جمهور و مدیر عامل بانک مسکن خواستار تخصیص اعتباراتی به منظور حفظ و احیای این بافت جهانی شد اما جالب است که هنوز حتی اعتباری برای خسارات اندک بارندگی‌های بهاره امسال به بناهای ارزشمند این بافت هم اختصاص نداده‌اند.

البته وزیر راه و شهرسازی وقت در همان زمان نیز ثبت جهانی را متوجه حیات مردم و نه ساختمان‌ها و ابنیه تاریخی آن عنوان کرد و اقدام به نفع مردم را از مزایای این فرصت مهم خواند. او حتی خاطرنشان کرد که زندگی در بافت تاریخی نه مانند هزار سال پیش بلکه باید هماهنگ با امروز و با رعایت پیوستگی‌های لازم باشد، ولی به‌رغم این ادعاها هنوز مردم و گردشگران این مجموعه‌ تاریخی از مشکلاتی مانند عدم تامین زیرساخت‌های امدادی، هتل‌های لوکس و حتی طرح‌های ترافیکی مناسب و استاندارد رنج می‌برند. 


عدم تحقق وعده‌ها

«علی پورسلمان» نایب رئیس پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد از عدم پرداخت بودجه‌های وعده داده شده از سوی دولت در این زمینه گلایه می‌کند و می‌گوید: پس از ثبت جهانی هرچند وعده‌هایی از جانب دولت به منظور تخصیص بودجه‌ای مختص مرمت و احیای بافت تاریخی یزد داده شد، اما چنین بودجه‌ای به یزد تعلق نگرفت.

وی درباره پرداخت بودجه‌ای امانی از سوی دولت به منظور کف‌سازی و مرمت دیواره‌ها و بناهای تاریخی، می‌گوید: میزان پرداخت این بودجه امانی تنها یک‌دهم میزان بودجه مورد نیاز و درخواستی شهر جهانی یزد به منظور رفع خسارات بارش‌های اخیر به بافت جهانی بود و مابقی محقق نشد.  پورسلمان به هزینه‌های مورد نیاز برای نگهداری دوره‌ای برخی از بناهای شاخص تاریخی در بافت جهانی یزد اشاره می‌کند و می‌گوید: نه تنها دولت پای کار نیامده، بلکه بخش خصوصی نیز این مهم را به حال خود رها کرده است. وی بر ضرورت تغییر نگاه دولتمردان به بافت جهانی یزد تاکید و عنوان می‌کند: بافت جهانی یزد دارای حریمی به وسعت 600 هکتار و عرصه‌ای به وسعت 200 هکتار است، بنابراین اعتبارات آن نیز باید بیش از 20 برابر اعتبارات یک بنای ثبت شده در فهرست آثار جهانی باشد.  پورسلمان با اشاره به تدوین سند چشم‌انداز بافت جهانی یزد شامل برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت، می‌گوید: تاکنون برنامه 2 ساله‌ کوتاه‌مدت این سند 60 درصد محقق شده و علت انجام نشدن مابقی آن تامین نشدن اعتبار بوده است.

وی با بیان این که علی‌رغم گذشت 2 سال از ثبت بافت جهانی یزد هنوز بخش قابل توجهی از پایش‌های محلات این بافت باقی مانده است، ابراز می‌کند: البته در همین راستا طرح پایشی با همراهی اداره کل میراث فرهنگی، دانشگاه‌های یزد و تهران و پایگاه شهر میراث جهانی در دست اقدام است که دانشگاه به عنوان اهرم علمی، این طرح را همراهی می‌کند. 


تاثیر کم‌کاری و کاستی‌ها بر وضعیت بافت

پورسلمان به معضل افزایش ارزش افزوده در بافت تاریخی یزد پس از جهانی شدن اشاره می‌کند و می‌گوید: البته با توجه به اشتیاق و علاقه برخی از خانواده‌های اصیل و بومی ساکن بافت تاریخی به تداوم سکونت در این بافت، این معضل که به دنبال هجوم سرمایه‌گذاران به بافت تاریخی یزد شکل گرفته بود، در حال کاهش است ولی تاثیر آن چشمگیر نیست، چرا که نیازمند بازه زمانی طولانی و وابسته به خدمات مدیریت شهری در این منطقه است.
وی در این زمینه اضافه می‌کند: هرچه در بافت جهانی یزد معاصرسازی اتفاق بیافتد و خدمات در بافت ارتقا یابد، تمایل مردم بومی و ساکنان به تداوم سکونت در بافت تاریخی و بازگشت آنها به این بافت نیز بیشتر می‌شود. 

البته به گفته وی، نمی‌توان تمام چالش‌های موجود در بافت جهانی را ناشی از نبود اعتبار دانست، بلکه گاهی کم‌کاری‌های مسئولان هم تاثیر‌گذار است و در واقع این کاستی‌های مدیریتی منجر به کند شدن روند حل مشکلات و رسیدگی به بافت بوده است.
پورسلمان درباره ایرادات برنامه‌های سال گذشته هم تصریح می‌کند: متاسفانه برگزاری شورای راهبردی بافت تاریخی که از زمان ثبت جهانی مطرح شده بود و شامل دستگاه‌های فعال و اجرایی شهر جهانی می‌شد، به رغم پیگیری‌های متعدد هنوز اتفاق نیفتاده است. 
وی اضافه می‌کند: تامین امنیت، روشنایی، اصلاح معابر، ترافیک بافت تاریخی، اصلاح خدمات شهری و ایمنی در بافت از نظر آتش‌نشانی و فاضلاب از جمله موارد وعده داده شده‌ای بود که مقرر شد راهکارهایی در این زمینه در شورای راهبردی داده شود، اما جای سوال دارد که چرا هنوز این شورا تشکیل نشده است. 


امکان خروج یزد از فهرست آثار جهانی یونسکو

«ماریانا کوریا» ارزیاب یونسکو یکی از شگفتی‌های این شهر جهانی را تداوم فنون استاد و شاگردی در چینه‌کاری‌های این محدوده‌ ثبتی برشمرده بود؛ روابطی که این روزها به دلایل مختلف از پایین بودن دستمزد تا نبودن بیمه، رو به فراموشی رفته است و جای آن را افراد غیربومی و اتباع بیگانه پرکرده‌اند. 
او که این ثبت جهانی را خارج از محدوده جغرافیایی و ثبت میراث بشری عنوان کرده بود، از فرهنگ اصیل این شهر تاریخی سخن می‌گفت، ولی این روزها به دلیل نوسانات اقتصادی و سیاسی و تغییرات قیمت مسکن، اغلب ساکنان بومی بافت تاریخی یزد، خانه‌های خود را به بهای پول و اجاره‌های سنگین تخلیه کرده و به دست غیربومی‌ها می‌سپارند. 

از طرفی یکی از بزرگ‌ترین مشکلات امروزه از ناحیه قوانینی است که بازنگری نشده‌اند و همین باعث شده تنها عده‌ای سودجو از این ماجرا سود ببرند؛ افرادی که فقط به عنوان سرمایه‌گذار، خانه‌های تاریخی را می‌خرند و بدون هرگونه تولید و عرضه فرهنگ از اصالت خارج می‌‎ کنند یا به اتباع بیگانه اجاره می‌دهند؛ خانه‌هایی که خالی از سکنه رها شده و از عوامل تهدیدکننده بافت تاریخی هستند، خانه‌هایی که به عنوان محل تجارت و کسب و کار مطلق به بهره‌برداران سپرده می‌شوند و بیشتر به بنگاه‌های اقتصادی شباهت دارند.  اما جالب توجه است که برخی از قوانین نیز دست و پای میراث را بسته و این نهاد را از اقدام کردن بازداشته است؛ در حالی که این بافت دارای مالکیت‌های شخصی است، از سوی دیگر به عنوان میراثی جهانی معلق به همگان است. هنوز قوانین در این زمینه بازنگری نشده و تمام این مشکلات به نوعی تهدیدهایی برای یزد جهانی هستند که اگر مدیریت نشوند، ممکن است یزد را از فهرست آثار جهانی یونسکو خارج کند. 


نگاه کاسب کارانه بهره‌برداران بافت جهانی یزد 

پورسلمان وجود برخی از مشکلات امروز بافت تاریخی و جهانی را ادامه‌ مشکلات قبل از ثبت جهانی می‌داند و می‌گوید: متاسفانه هجوم مهاجران، اتباع بیگانه و افرادی که کمتر نسبت به بافت تعهد و احساس مسئولیت دارند به بافت تاریخی، از مشکلات قبل از ثبت جهانی است که برطرف نشده و همچنان ادامه دارد. 
وی یکی از چالش‌های مهم میراث فرهنگی، شهرداری و پایگاه میراث شهر جهانی را عدم آشنایی افراد با قوانین سکونت در بافت‌های تاریخی و عدم تمایل به ارتباط با دستگاه‌های قانون‌گذار عنوان می‌کند و می‌گوید: این معضل که بیشتر از سوی بهره‌برداران بافت تاریخی و نگاه کاسب‌مآبانه آنها به بافت است منجر به تشکیل پرونده‌های قضایی بسیاری شده و بسیار از این وضعیت ناخرسندیم. 

وی ادامه می‌دهد: البته بهره‌بردارانی نیز وجود دارند که با هماهنگی کامل و تهیه طرح و از طریق مشاوران ذی‌ربط نسبت به مرمت و احیای ابنیه تاریخی اقدام می‌کنند که این موارد بسیار نویدبخش است، بنابراین در حال حاضر از اهرم تشویق و معرفی این قبیل از بهره‌برداران به منظور آشنایی این قشر با قوانین استفاده خواهیم کرد.  پورسلمان با اشاره به برخی از قوانین محدودکننده در بافت تاریخی مانند مالکیت و وراثت، بیان می‌کند: به هیچ وجه هرگونه دخل و تصرف در بناهای تاریخی بدون مجوز میراث فرهنگی به‌ویژه بناهای ثبتی از سوی شهروندان و ساکنان بافت تاریخی پذیرفتنی نیست، چراکه در رسانه‌های عمومی بازنشر می‌شود و بهانه‌ای مانند جهل به قانون حتی در مورد بناهای با مالکیت خصوصی قابل قبول نیست و جزو جرایم با مجازات‌های سنگین محسوب می‌شود. 

وی با بیان این که خانه‌های بافت‌های تاریخی مانند دانه‌های زنجیر به‌هم پیوسته هستند و تخریب هر دانه منجر به تخریب دانه‌های بعدی خواهد شد، اعلام می‌کند: بسیاری از خانه‌های تاریخی در معرض تخریب، متروکه و فرسوده که مجهول‌المالک یا کثیرالمالک هستند با هماهنگی شورای راهبردی تعیین تکلیف و از تخریب آنها جلوگیری می‌شود.


تبدیل حفاظت از بافت به یک مطالبه عمومی

البته ثبت بافت تاریخی یزد در فهرست آثار جهانی یونسکو آنچنان نیز خالی از لطف نیست، چراکه یزد را به چشم جهانیان آورد و حداقل دستاورد آن، توجه ویژه‌ای بود که یزد را متوجه ظرفیت‌هایش کرد؛ شهری که به‌رغم تمام ظرفیت‌هایش تا چند وقت پیش از مثلث طلایی گردشگری هم خارج شده بود و حال و روز خوبی نداشت. 

«ساشا ریاحی‌مقدم» پژوهشگر کشوری با اشاره به افزایش کم‌نظیر مشارکت جوامع محلی به عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای ثبت جهانی یزد، می‌گوید: حفاظت از بافت تاریخی یزد در حالی پس از ثبت جهانی این شهر به مطالبه‌ای عمومی تبدیل شد که تا قبل از این رویداد به صورت حاکمیتی برعهده اداره کل میراث فرهنگی بود.  وی معرفی شدن ارزش‌های منحصربه‌فرد شهر یزد به گردشگران را از دیگر دستاوردهای این رویداد جهانی عنوان می‌کند و می‌گوید: سرمایه‌گذاری در بافت جهانی و تاریخی پس از ثبت شدن آن در فهرست آثار جهانی یونسکو از دیگر دستاوردهای این شهر بود که البته مردم سهم بیشتری نسبت به دولت داشتند و این سرمایه‌گذاری نسبت به مقیاس جهانی بی‌نظیر بود چراکه این جهانی شدن منجر به جنبش و پویش و حساسیت ساکنان بافت تاریخی شد. 
این استاد دانشگاه با اشاره به بازخوانی و شناخت بیشتر هنر و معماری، آداب و رسوم و شناخت ارزش‌های این بافت تاریخی و ارتقای درک عمومی از یزد، تصریح می‌کند: این عامل منجر شد برای حفاظت از بافت تاریخی برنامه‌ریزی و اولویت‌بندی کنیم و تزریق و توزیع اعتبارات به بناهای تاریخی نیز با اولویت‌بندی انجام شود. 

ریاحی‌مقدم ثبت یزد در فهرست آثار یونسکو را نیز یکی از نقاط قوت یزد در جذب گردشگران داخلی و خارجی می‌خواند و می‌گوید: مقصد بسیاری از گردشگران دنیا از فهرست آثار جهانی یونسکو انتخاب می‌شود، بنابراین عنوان شدن یزد در فهرست آثار جهانی یک نقطه قوت برای گردشگری یزد بود. وی با بیان این‌که ثبت جهانی یزد پیوند اقتصاد و گردشگری است، می‌گوید: ثمرات پیوند گردشگری و اقتصاد در بافت تاریخی شامل حال مردم محلی شده و خوشبختانه هر بار نسبت به قبل در حال بهبود است و این یکی دیگر از این دستاوردهاست.


معرفی یزد به جهانیان

«حمید کاظمی‌فرد» یکی از فعالان حوزه گردشگری نیز ثبت جهانی را گام بلندی در راستای معرفی این شهر تاریخی عنوان می‌کند و می‌گوید: ثبت شدن یزد در فهرست آثار جهانی از نظر معرفی یزد به کشورهای دنیا و تبلیغ آن به منظور جذب گردشگران موثر واقع شد و یزد به چندین زبان به کشورهای دنیا معرفی و اخبار مربوط به آن در رسانه‌های رسمی برخی از کشورهای دنیا بازنشر شد.  وی اضافه می‌کند: مسئولان نیز به واسطه این رویداد جهانی، وادار شدند نگاه ویژه‌تری به این شهر تاریخی داشته باشند و دقت نظر بیشتری به خرج دهند تا این بافت تاریخی از هویت و اصالت خود دور نشود. 


فرصتی که با بی‌مدیریتی به تهدید بدل می‌شود

ثبت جهانی یک فرصت منحصربه‌فرد و غنی برای شهر یزد محسوب می‌شود که توسعه اقتصادی و گردشگری استان و حتی کلان کشور را در بردارد اما از منظری دیگر نیز، فرصتی است که اگر درست مدیریت نشود، به تهدیدی برای این شهر جهانی تبدیل خواهد شد؛ تهدیدی که برخی از شهرها با ابنیه و مناطق جهانی آن را تجربه کرده‌اند و هر لحظه امکان دارد شهر جهانی یزد را نیز در خود فرو ببرد. 

ریاحی مقدم افزایش گردشگران را فرصت و تهدیدی از سوی جهانی شدن یزد بر می‌شمارد و در این باره می‌گوید: این چالش‌ها که از قبل برای یک شهر جهانی قابل پیش‌بینی بود، در وهله اول یک فرصت محسوب می‌شود که رونق اقتصادی شهر را در پی دارد اما از ‌آنجایی که ظرفیت بافت در پذیرش گردشگران محدود است، این فرصت یک تهدید نیز به شمار می‌رود چراکه ظرفیت‌سازی نکرده‌ایم. 

وی اضافه می‌کند: گردشگران نیازمند تجهیزات و خدمات هستند که در صورت عدم ارتقای آنها این شهر جهانی تهدید می‌شود. از منظر دیگر آسیب‌های فرهنگی در بعد اجتماعی نیز دیگر موردی است که یزد را تهدید می‌کند. 
این استاد دانشگاه در این باره می‌افزاید: نسل جوان در برخورد با گردشگرانی با فرهنگ‌های متفاوت، دچار چالش‌های فرهنگی می‌شوند بنابراین این افزایش گردشگران برای یزد بدون آسیب نخواهد بود. 

ریاحی‌مقدم با اشاره به ضرورت توسعه زیرساخت‌های گردشگری خاطرنشان می‌کند: ارتقای زندگی ساکنان و گردشگران در بافت تاریخی نیازمند ارتقای زیرساخت‌هایی مانند شبکه فاضلاب، رستوران، پارکینگ و مراکز تفریحی است. 
وی افزایش ارزش افزوده بافت تاریخی را از دیگر عوامل تهدید‌کننده آن برمی‌شمارد و می‌گوید: افزایش این ارزش افزوده که به صورت حباب در یک بخش از بافت ایجاد شده، باعث افزایش قیمت هسته مرکزی بافت و کاهش قیمت سایر بخش‌های آن می‌شود و هرچند در کوتاه‌مدت به نفع مردم است، اما در بلندمدت منجر به عدم بازگشت سرمایه فرد و به صرفه نبودن اقتصادی آن می‌‎شود که متاسفانه در بین جوامع محلی و سرمایه‌گذاران در حال شایع شدن است. 

این پژوهشگر ادامه می‌دهد: در تشدید این عامل، توجه به یک محله فهادان در بافت تاریخی تاثیرگذار بوده به طوری که مابقی حریم و عرصه ثبت جهانی کم‌ارزش شده است و تداوم آن منجر می‌شود به از بین رفتن این قبیل بخش‌ها می‌شود. 


 آموزش قوانین به ساکنان و بهره‌برداران بافت تاریخی

البته پورسلمان، نایب رئیس پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد هم تغییر کاربردی‌ها و احیای خانه‌های با ارزش به کاربری‌های همگون با بافت تاریخی را از موارد قابل توجه میراث فرهنگی عنوان می‌کند و در رابطه با وضعیت اشتغال‌زایی پس از ثبت جهانی یادآور می‌شود: 67 واحد فعال گردشگری، بومگردی و هتل در حال فعالیت در بافت تاریخی هستند و علاوه بر آنها تعداد زیادی کافی‌شاپ، رستوران، سفره‌خانه و سایر مشاغل در بافت فعال شده‌اند.  وی از ساماندهی بادگیرها، ساباط‌ها، تویزه‌ها، طاق‌ها، ناودان‌ها و معابر این بافت در سال جاری یاد می‌کند و شناسایی بازارچه‌های محلی، کاروانسراها و تیمچه‌ها به منظور توسعه اشتغال را از برنامه‌های سال جاری می‌خواند. 

این مسئول از برگزاری دوره‌های آموزشی ساکنان بافت خبر می‌دهد و می‌گوید: یک سری آموزش‌ها که جزو برنامه‌های میان‌مدت هستند، در راستای تفهیم برخی از قوانین به ساکنان و به‌ویژه بهره‌برداران در مرحله اجراست چراکه با آموزش، یکی از چالش‌های میراث که نحوه برخورد با بافت تاریخی است، برطرف خواهد شد. 
در مجموع گویا فرصت ارزشمند جهانی شدن که با زحمات گسترده و طولانی‌مدتی کسب شده است، به تاراج می‌رود و یزد تنها عنوان سنگین و پرمسئولیت میراث جهانی را به دوش می‌کشد.


   لزوم مدیریت یکپارچه بافت تاریخی توسط میراث فرهنگی

«حمید کاظمی‌فرد» از فعالان گردشگری استان ضعف مبلمان شهری در بافت تاریخی را یکی از مشکلات عمده بافت مطرح می‌کند و می‌گوید: باید به نوعی این مشکل متناسب با فضای این بافت تاریخی با راهکارهایی مانند ایجاد صفه‌های قدیمی دم در خانه‌ها برطرف شود که در این امر می‌توان از مشارکت مردم و ساکنان نیز بهره‌مند شد. 

وی مدیریت یکپارچه بافت تاریخی از سوی اداره کل میراث فرهنگی را راهکار بهبود مدیریت این بافت تاریخی و جهانی عنوان می‌کند و می‌گوید: این بافت تاریخی چند متولی و مدیر نمی‌خواهد بلکه اگر زمام مدیریت به دست میراث فرهنگی باشد، بهتر می‌تواند آن را مدیریت کند، البته این به معنای عدم مشارکت سایر دستگاه‌های متولی نیست. 
به گفته چند تن از فروشندگان و تولیدکنندگان در بافت تاریخی، جهانی شدن کمک چندانی به رونق اقتصادی آنها نکرده و اغلب منجر به فراخواندن حجمی از گردشگران و مردم به سمت بافت تاریخی شده است که به دلیل گران بودن صنایع‌دستی تمایلی به خرید ندارند و بیشتر به عنوان گردشگران کاذب تنها بافت را شلوغ می‌کنند. 

البته برخی از فعالان گردشگری نیز معتقدند جهانی شدن مزیت‌های زیادی را برای شهر یزد داشت و در زمینه توسعه زیرساختی و فرهنگی خالی از فایده نبود اما این اقدامات، استاندارد یک شهر جهانی نبودند و این عامل منجر شده تا مزایای این فرصت به چشم نیاید.