تاب ما و توان سیل

حامد فوقانی/ خبر‌نگار
 تاب‌آوری‌ ما پایین است؛ اگر بالا بود که نباید شهرمان در برابر حوادث کم بیاورد و پس از حادثه خیلی زمان ببرد تا به حالت عادی برگردد. این واقعیتی است که این روزها در مورد شهرهای سیل‌زده کشور به وضوح می‌توان مشاهده کرد. 2هفته‌ای از بالا آمدن آب و جاری شدن سیل در آق‌قلا، پلدختر و دشت آزادگان می‌گذرد اما برخی می‌گویند شاید 40روز دیگر هم وضع همین باشد که هست. سؤال اینجاست که چرا؟ در وهله نخست مگر هیچ اقدام و سامانه‌ای برای پیش‌بینی، پیشگیری و آمادگی صورت نگرفته بود و در وهله‌ای دیگر چرا این همه زمان لازم است تا شهرها و روستاها وضعیت‌شان بسامان شود و به جای سیل، زندگی عادی جریان بگیرد. به همین منظور با چند کارشناس حوزه مدیریت بحران و مدیریت شهری گفت‌وگو کرده‌ایم که خلاصه‌ای از گفته‌های‌ آنها را در ادامه می‌خوانید.

بازبینی اثرات رودهای تهران ضروری است

      محسن هاشمی رفسنجانی، رئیس شورای شهر تهران

لغت تاب‌آوری به این معنی است که جامعه، شهر یا روستا بتواند درصورت وقوع بحران دچار معضل جدی نشود و شرایط سابق خودش را حفظ کند. اگر به بحث تاب‌آوری توجه نشود، پرواضح است که به جامعه، اقتصاد، امکانات و دارایی‌ها آسیب‌های جدی وارد می‌شود. حال برای اینکه تاب‌‌آور شویم باید پیشگیری را مورد توجه قرار داد. البته پیشگیری درجه‌های مختلفی دارد. در واقع باید درنظر گرفت که پیشگیری را برای چه حجمی از مخاطره تعریف می‌کنیم. اگر به‌عنوان مثال پیشگیری برای سیل با دوره زمانی 50تا 100ساله طراحی می‌شود، قضیه با یک سیل 500ساله فرق می‌کند. برای زلزله هم روند همین است. اگر آمادگی در برابر زلزله حداکثر 7ریشتری صورت بگیرد و آن وقت زلزله‌ای با قدرت 8ریشتر رخ دهد، قطعا جامعه با مخاطرات سنگینی روبه‌رو می‌شود. در آیین‌نامه‌های موجود مثل آیین‌نامه 2800برای آمادگی در برابر زلزله کارهای زیادی صورت گرفته اما متأسفانه در مورد سیل کار مهمی انجام نشده است. درصورت رخداد سیلاب با دوره بازگشت چندصدساله، قطعا ساخت و سازهای اطرافش را با مشکل روبه‌رو می‌کند. در بعضی نقاط این اقدام صورت نگرفته. مثلا ابتدای دره اوین و فرحزاد و رودخانه کن مشاهده می‌شود که آثار رود آثار بسیار وسیعی است. بنابراین به‌نظر می‌رسد که باید رودهایی که در بخش‌های مرکزی و شمالی تهران وجود دارند مورد بازبینی قرار بگیرند تا بتوانیم برای تاب آوردن در برابر سیلابی شدن آنها تصمیم بگیریم. پس شورای شهر با کمک دستگاه‌هایی مانند وزارت نیرو و سازمان آب باید مطالعات اساسی در این رابطه انجام دهد.

بحران، رودربایستی ندارد

      مازیار حسینی، معاون وزیر راه و شهرسازی و دکترای تخصصی مهندسی سازه و زلزله

در مورد موضوع تاب‌آوری در کشور ابتدا باید جغرافیای ایران را درنظر بگیریم. از این حیث که از یک‌سو ایران یکی از لرزه‌خیزترین مناطق دنیاست و از سوی دیگر تاریخ نشان می‌دهد خشکسالی و سیل همیشه قرین مردم و این مرز و بوم بوده است. پس حوادث طبیعی مسئله غریبی نیست. حال نکته اینجاست که در حوادث طبیعی قابلیت پیش‌بینی یا پیشگیری فراهم است. مثلا درباره زلزله قابلیت پیش‌بینی کوتاه‌مدت فراهم نیست اما پیشگیری و کاهش خطرپذیری فراهم است که می‌شود مقاوم‌سازی. نمونه موفق این مسئله را می‌توان در مقاوم‌سازی مدارس دید که در زلزله‌های سرپل ذهاب و ورزقان به سکونتگاه‌های موقت مردم تبدیل شدند؛ مسئله‌ای که می‌تواند برای جاهایی دیگر هم پیاده‌سازی شود. اما درباره سیل هم قابلیت پیش‌آگاهی (Early warning) وجود دارد و هم قابلیت پیشگیری بسیار بالا. به‌گونه‌ای می‌توان طوری برنامه‌ریزی و اقدام کرد که هم سیل مهار شود و هم صدمات مالی و جانی رخ ندهد. با وجود این، متأسفانه در کشور ما موضوعات در جاهای مختلف متفرق است. این تفرق از منظر موضوع خاک گرفته تا مدیریت واحد در شهرها به وضوح قابل مشاهده است. یعنی رودخانه‌ها حتی رودخانه‌های شهری در حوزه اختیار وزارت نیرو است اما وظیفه جمع‌آوری آب‌های سطحی به‌عهده شهرداری‌ها گذاشته شده است. اینکه مدیریت آب و برق مربوط به یک ‌وزارتخانه است، گاز وزارتخانه‌ای دیگر، کار دچار مشکل می‌شود. قانون هم که می‌نویسیم انگار رودربایستی داریم چراکه دل‌مان می‌خواهد همه باشند. آن هم در شرایطی که بحران رودربایستی ندارد و از جنس فرماندهی و دستوری به‌حساب می‌آید. به‌عبارت دیگر از جنس مشورت نیست. از طرف دیگر باید درنظر داشت که مدیریت بحران به 3دسته تقسیم می‌شود؛ پیش از حادثه، حین حادثه و پس از حادثه. در این راستا باید وظایف هر نهاد در این 3دسته مشخص شود که کار پیچیده‌ای نیست. بر این اساس، مدیریت ریسک و آمادگی پیش از حادثه انجام می‌شود. برای حین حادثه هم باید ماموریت‌ها به روشنی مشخص شود و برای آن مانور دور میزی و سپس مانورهای واقعی صورت بپذیرد. برای پس از حادثه هم باید بگویم که خیلی خوب است که از آن درس‌آموزی داشته باشیم. حادثه سیلاب اخیر قطعا باید سبب شود تا ما در مفروضات مهندسی تجدیدنظر کنیم و علم مهندسی رودخانه را به رسمیت بشناسیم. شناخت رفتار آب علمی است که متخصصان آن در کشور وجود دارند ولی باید از آنها بهره لازم را ببریم. این در حالی است که لایحه مدیریت بحران مطرح شده در مجلس اشکالات اساسی دارد و با تصویب مشکلی را حل نمی‌کند. به نمایندگان محترم مجلس باید گفت که رودربایستی را کنار بگذارند زیرا مدیریت بحران یک مدیریت استثنایی است.

اهمیت پیش‌بینی و پیشگیری در تاب‌آوری

      سولماز حسینیون، کارشناس مدیریت بحران و تاب‌آوری

در زمینه تاب‌آوری چند دیدگاه وجود دارد که نیازمند تغییر است. یکی اینکه دیدگاه‌ها در تمام اقداماتی که انجام می‌شود مقطعی است. به هر پروژه‌ای که اجرا می‌شود، فقط در همان نقطه‌ای که پروژه در حال اجراست، نگاه می‌شود و اصلا به مقیاس بالاتر و اینکه هر پروژه، بخشی از سیستم پیچیده‌ای است که تمام عناصر یک نظام با یکدیگر تعامل دارند، نگاه نمی‌شود. مثال آن هم‌اکنون برای سیل بسیار ملموس است. حرکت آب معمولا از مقاطع بالادست‌تر شروع می‌شود و به‌سمت شهرهای پایین دست سرازیر می‌شود. بنابراین بسیاری از اقدامات مانند سدسازی یا آبخیزداری‌ها یا پاک‌تراشی جنگل‌ها کارهای درست و اساسی نبوده‌است. ما هیچ وقت فکر نکردیم زمانی ممکن است در بالادست شهرها چنین اقداماتی موجب وقوع بحران‌هایی نظیر سیلاب‌های غیرقابل مهار شود. این موضوع هم فقط شامل مدیران، مسئولان و کارشناسان نمی‌شود؛ چون با توجه به اینکه مردم هم از این موضوع آگاه هستند وقتی در محیط اطراف‌شان اتفاق می‌افتد، هیچ اعتراض جدی نمی‌کنند. موضوع دیگر اینکه همیشه تصور می‌کنیم بحران یا خطر خیلی از ما دور است؛ بنابراین نکات ایمنی و کارشناسی را پیش‌بینی نمی‌کنیم.

همچنین یکی از دلایلی که مدیران در زمینه کاهش خطرپذیری اقدام چندانی را صورت نمی‌دهند، این است که گفته می‌شود عمر مدیریت در کشور ما کوتاه است. درحالی‌که به عقیده من چنین تصور و دیدگاهی درست نیست. مشکل اینجاست که هر مدیری می‌خواهد در دوره مدیریت خود کاری را به سرانجام برساند اما به فکر ماندنی بودن تأثیرات کارهای خود نیست. همین باعث می‌شود که مدیران، کمتر به فکر کیفیت ساخت و سازها باشند. بنابراین بحث دوم بحث فرهنگی و برداشت‌هایی است که نسبت به امر ساخت‌وساز پیدا کرده‌ایم و ربطی به کوتاه بودن دوران مدیریت ندارد. امروزه مشاوران طرح‌ها را به‌عنوان منبع درآمد می‌بینند و مدیران هم فقط به فکر افتتاح طرح هستند. درحالی‌که همه اینها اموری هستند که با بهبود کیفیت زندگی مردم سر و کار دارند و اگر درست انجام نشوند، به زندگی مردم آسیب می‌رسانند.

از سوی دیگر، در مدیریت بحران و تاب‌آوری بحث پیش‌بینی و پیشگیری بسیار اهمیت دارد. اما از آنجا که ما فکر می‌کنیم خطر از ما دور است و فقط برای دیگران اتفاق می‌افتد، اقدام اساسی انجام نمی‌دهیم. ما به تاریخ نگاه نمی‌کنیم. این درحالی است که یکی از ویژگی‌های نظام‌های تاب‌آور یادگیری است. یعنی ما به گذشته خود نگاه کنیم. در تفت، شهرداری می‌خواست رودخانه‌ای را که 20سال خشک شده بود به خیابان تبدیل کند، اما مردم به‌دلیل اینکه حافظه تاریخی داشتند، مانع این کار شدند. بنابراین یکی از ویژگی‌های نظام‌های تاب‌آور که یادگیری است، یادگیری از درس‌های گذشته و یادگیری از تاریخ است. همچنین نباید فراموش کرد که سیل یا زلزله و سایر پدیده‌های طبیعی، دوره‌های تکرار دارند؛ دوره‌های 20ساله، 100ساله، 500ساله و... که خیلی از آنها به عمر ما انسان‌ها قد نمی‌دهد. بنابراین اگر یک متخصص یا یک مدیر دوره‌ها را نادیده بگیرد و به میل شخصی عمل کند، نتیجه آن چیزی می‌شود که هم‌اکنون شاهد آنیم. همه اینها وقتی تک‌تک کنار هم قرار می‌گیرند، مجموعه عوامل و اقداماتی را می‌سازند که باعث می‌شود ما در تاب‌آوری بسیار ضعیف باشیم.

 در آخر جا دارد به شهردار تهران نکته مهمی را گوشزد کنم. به‌نظر من باید از فرصت‌ها استفاده کرد و بسیاری از اشتباهاتی که پیش‌تر اتفاق افتاده و ممکن است خطرساز باشد را جبران کنیم. چراکه اگر قرار باشد سیستم بارشی به همین روش ادامه داشته باشد ممکن است منطقه بعدی سیل تهران باشد.

به بحران‌های طبیعی  بی‌توجهیم

      افشین حبیب‌زاده، معاون نظارت شورای شهر تهران

با توجه به اینکه کشور ما سالیان متمادی درگیر نوعی خشکسالی شده و با تغییر اقلیم مواجه بوده، مسائل مهمی به‌ویژه از نظر سیل مورد توجه قرار گرفته است. حتی در مورد زلزله هم با کم‌توجهی مواجه هستیم؛ مسئله‌ای که همه‌گیر بوده؛ یعنی هم مسئولان و هم مردم توجه لازم را درباره بحران‌های طبیعی نداشته‌اند. برای روشن‌تر‌شدن ماجرا می‌توان به ساخت‌وسازهای بی‌رویه در بستر و حریم رودخانه اشاره کرد؛ درحالی‌که باید 70متر حریم رودخانه رعایت می‌شد، اما در این مسئله سهل‌انگاری صورت گرفت. نمونه‌ای از آن، رخداد سیل اخیر است که منازل در حریم رودخانه را اساسی درگیر کرد. همین حالا می‌توانیم در ‌غرب تهران همین معضل را ببینیم. بنابراین باید گفت که ما با وجود زلزله‌خیزبودن کشور و احتمال وقوع سیل، توجه جدی به مسئله پیشگیری و آمادگی نداشته‌ایم. این در حالی است که بسیاری از شهرهای توسعه‌یافته تجربه‌های مناسبی در این رابطه دارند. به‌‌طور مثال، در یکی از شهرهای خارجی که سال‌ها درگیر سیل بوده، مسئولان برای رفع مشکل، تونل سه‌طبقه‌ای را احداث کرده‌اند که ‌‌یک ‌طبقه آن کانال عبور آب باشد و دو طبقه دیگر برای تردد خودروها و وسایل حمل‌ونقل عمومی. حال زمانی که بحران سیل فرا می‌رسد، تردد خودروها ممنوع شده و از 3طبقه تونل برای انتقال آب بهره می‌برند. تهران 7رود‌دره دارد که زمانی همگی مسیل بوده‌اند اما تغییراتی در آنها رخ داده و باید درنظر گرفت اگر روزی سیلی با حجم بالا و دوره بازگشت طولانی رخ دهد، چطور باید سیلاب آنها را هدایت کرد. حوادث طبیعی که تهران را تهدید می‌کند اگرچه شناسایی شده اما مواجهه علمی با این حوادث مهم است که به آن زیاد نپرداخته‌ایم. البته خبر خوشحال‌کننده برای امسال اینکه شورای شهر در بودجه سال‌98رقم پیشنهادی حدود 700میلیارد تومان اعتبار بخش عمرانی را 500میلیارد تومان افزایش داد و به بیش از 1100میلیارد تومان رساند. بخشی از این اعتبار برای تکمیل کانال‌های انتقال آب‌های سطحی درنظر گرفته شده است.