منابع طبیعی
تأمین آب و مهار فرسایش خاک با آبخیزداری
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها: عملیات آبخیزداری باعث کنترل سیل در استان‌های شمالی و افزایش آبدهی قنوات شده است
الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار
اختصاص 200میلیون دلار اعتبار در سال 97 برای اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در کشور، نشان‌دهنده اهمیت این طرح در مدیریت منابع آب، کنترل رسوب و فرسایش خاک و البته کنترل دشت‌های بحرانی و فرونشست‌های متعدد زمین است. این اعتبار در سال‌جاری در 7هزار نقطه کشور به اجرا درآمد و همچنان ادامه دارد. همزمان با هفته منابع طبیعی(15تا 21اسفند) شماری از منتقدان می‌گویند برخی اقدامات ازجمله اقدامات سازه‌ای در حوزه آبخیزداری نتایج مورد انتظار را تأمین نخواهد کرد و نقش مؤثری نیز در کنترل سیلاب‌ها بازی نمی‌کند. مسئولان سازمان جنگل‌ها اما عقیده دارند طرح‌هایی که تاکنون به اجرا درآمده نتایج ارزشمندی به‌دنبال داشته است. هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها به همشهری می‌گوید:« اقداماتی که تاکنون به اجرا درآمده آبدهی قنات‌ها را بیشتر و سیل را در استان‌های شمالی کنترل کرده و البته با جلوگیری از وارد شدن رسوبات به مخزن سدها عمر این سازه‌ها را طولانی‌تر می‌کند.»
نقش مؤثر سازه‌های آبخیزداری در نفوذ آب و کنترل سیلاب
کارشناسان منابع طبیعی با اشاره به مزایا و اهمیت اقدامات آبخیزداری، اجرای طرح‌های آبخیزداری را برای مدیریت آب و خاک و منابع زیستی به‌خصوص در اقلیمی خشک مانند ایران، ضروری می‌دانند، اما برخی معتقدند اجرای بعضی فعالیت‌ها در این حوزه نه‌تنها به نتیجه مطلوبی منجر نخواهد شد بلکه در کنار صرف هزینه، خسارت بسیاری نیز به طبیعت وارد می‌کند. عباس محمدی، فعال محیط‌زیست با انتقاد از فعالیت‌های سازه‌ای نظیر سیل‌بند و گابیون که تحت عملیات آبخیزداری اجرایی می‌شود به همشهری می‌گوید: «دست‌اندرکاران این نوع ساخت‌و‌سازها مدعی هستند که با این روش می‌توان سیلاب را مهار و حجم رسوبات را کنترل کرد؛ درحالی‌که سیلاب‌ها نتیجه فرسایش خاکند.» او می‌افزاید:« این سازه‌های مصنوعی مانند سد‌های بزرگ به سرعت بر اثر پر شدن رسوبات، کارکرد مورد انتظار خود را از دست می‌دهند و دیگر نمی‌توانند در برابر سیلاب و مهار آن نقش مؤثری ایفا کنند.»
پرویز گرشاسبی، معاون اسبق آبخیزداری سازمان جنگل‌ها و مراتع اما این انتقاد را وارد ندانسته و به همشهری می‌گوید:« طول عمر این سازه‌ها براساس مناطق پایین‌دست طراحی می‌شود؛ به‌عنوان مثال این سازه‌ها برای منطقه تهران - کرج کمتراز دوره برگشت 100ساله ساخته نخواهد شد و با شرایط منطقه همخوانی دارد.» او البته تأکید می‌کند که لازم است بعد از وقوع سیلاب، سازه‌ها را ترمیم کرد تا کارایی‌شان کاهش نیابد، به جز این، ساخت و احداث این سازه‌ها تنها در ایران انجام نشده و بسیاری از کشورهای دنیا نیز اقدام به احداث آن می‌کنند.
رئیس اداره توسعه فناوری یافته‌های تحقیقاتی پژوهشکده حفاظت خاک، همچنین نقش این سازه‌ها را در کنترل سیلاب و کاهش قدرت و شدت آن بسیار مؤثر دانسته و می‌افزاید: « اگر سازه‌ها خالی و بدون رسوب خاک باشند، از حجم سیلاب‌ها کم خواهند کرد اما اگر پر باشند باز هم مؤثر بوده و در این شرایط از حجم دبی لحظه‌ای آب می‌کاهند.» گرشاسبی می‌گوید: « بیشتر سیلاب‌های ما جریان گلی یا «جریان واریزه‌ای» است. سیل سال 64تهران واریزه‌ای بود و در 600مترمکعب سیلاب، 400مترمکعب آن رسوب و مابقی آن آب بود. قدرت تخریب واریزه‌ای نیز بالاست. پس آبخیزداری می‌تواند قدرت سیلاب را تقلیل دهد و آب بدون رسوب را وارد مجرای پایین دست کند.»
به جز اجرای سازه‌ها، افزایش پوشش گیاهی و کنترل حضور دام در مراتع هم از جمله دیگر اقدامات آبخیزداری است و تنها پوشش گیاهی نیست که منجر به افزایش نفوذ آب در زمین می‌شود، بلکه همین اقدامات سازه‌ای و احداث سیل‌بندها نیز قدرت نفوذ آب به زمین را زیاد می‌کند. گرشاسبی در این خصوص می‌گوید:« وقتی رسوب در بندها جمع شود، تخلخل موجود در این رسوبات تا یک چهارم آب را نگه می‌دارد و به زمین نفوذ می‌دهد؛ به‌عبارت دیگر احداث این سیل‌بندها به نفوذ آب به زمین و سفره‌های زیرزمینی کمک خواهد کرد.»
مدیریت جامع حوضه آبخیز، نگاه علمی و جایگزین مدیریت استانی
گرشاسبی به نگاه دیگری هم که طی سال‌ها در ایران به آبخیزداری شده اشاره کرده و می‌گوید:« حفاظت از آب و خاک هم نگاه دیگری است که در سرزمین خشکی مانند ایران که تنها 2 فصل سال بارش وجود دارد، طی سال‌ها اجرا شد و از حدود 15سال قبل، این نگاه تغییر کرد و مدیریت جامع حوضه آبخیز حاکم شد که تاکنون با اجرای پروژه‌هایی به نتایج بسیار خوبی منجر شده است.» این نگاه جامع نه بر مدیریت آبخیزداری به‌صورت استانی بلکه به‌صورت حوضه آبخیز تأکید کرده و معتقد است فعالیت کلی در حوضه آبخیز باید با یکدیگر همخوانی داشته باشد؛ به‌عنوان مثال در بالادست زاینده‌رود مرتع‌داری وجود دارد. در میانه باغ‌داری آب‌بر و در پایین‌دست صنایع؛ با این وضعیت انتظار داریم باتلاق گاوخونی هم آب داشته باشد؛ درحالی‌که براساس این نگاه و علم جدید، اگر در بالادست، مرتع قرار دارد باید در میانه، علوفه تولید شود. یا اگر در میانه، باغ می‌خواهیم، باید در بالادست تنها برای حفاظت آب تلاش کنیم. رئیس اداره توسعه فناوری یافته‌های تحقیقاتی پژوهشکده حفاظت خاک می‌افزاید: « به‌دلیل سال‌ها اجرایی نشدن این نگاه، بیشتر حوضه‌های آبخیز ایران یا دچار تنش هستند و یا دچار تنش خواهند شد. البته بعد از اجرا شدن برخی پروژه‌ها، مدل بومی این نگاه استخراج شده و در مناطقی اجرا می‌شود.»
به گفته گرشاسبی، در اغلب کشورهای دنیا نیز همین نگاه وجود داشته چرا که دانش دنیا در مورد آبخیزداری فقیر بوده است. او با اشاره به اینکه نقش آبخیزداری کنترل سیلاب، کاهش تبخیر و تنظیم دبی جریان رود و آبراه است، به نقش آن در حفاظت از خاک و کنترل فرسایش خاک کشور (ایران از نظر فرسایش در شمار 5کشور نخست جهان قرار دارد) اشاره کرده و می‌افزاید:« فرسایش خاک در نگهداشت آب، مهم است. هرقدر خاک فرسایش کمتری داشته باشد آب را بیشتر نگه می‌دارد؛ پس باید خاک و آب را با هم مدیریت کرد. البته عوامل متعددی همچون تحت فشاربودن مراتع توسط دام، عملیات عمرانی بیش از اندازه و همچنین شرایط طبیعی، میزان فرسایش را افزایش می‌دهند.»
آبخیزداری و آبخوان‌داری؛ 2راهکار تأمین آب ارزان
پیش از این، خداکرم جلالی، رئیس وقت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با اعلام اینکه حدود ۷۰درصد از نزولات آسمانی طی مدت کوتاهی تبخیر می‌شود، گفته بود: سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور درصدد است با انجام عملیات آبخیزداری از نزولات تبخیر شده، آب جدید تولید کند. به گفته وی، بیش از 60درصد از کل آبی که در کشور استفاده می‌شود از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌شود و تاکنون بیش از 100میلیارد مترمکعب از حجم آبهای ذخیره زیرزمینی در کشور استفاده شده است.بررسی های همشهری نشان می دهد اجرای هر هکتار عملیات آبخیزداری بالغ بر
یک میلیون تومان هزینه دارد؛ با وجود این هزینه ناچیز، با اجرای هر هکتار عملیات آبخیزداری 520مترمکعب آب تولید می‌شود. علاوه بر تولید آب، ترسیب کربن(حفظ پوشش گیاهی و حفظ خاک)، تثبیت خاک و جلوگیری از سیل از دیگر کارکردهای مثبت آبخیزداری است. با اجرای هرهکتار آبخوان‌داری هم هزار مترمکعب آب تولید می‌شود. هزینه اجرای هرهکتار عملیات آبخوان‌داری هم به‌طور متوسط یک میلیون تومان است.