دو کلمه حرف حساب
با انتشار یادداشت‌های صفحه سوم روزنامه اطلاعات، پای طنز به عملکرد مسئولان باز شد
نگار حسینخانی ، خبرنگار
سال‌های جنگ است و خنداندن و شادکردن مردم کار راحتی نیست. اصلا راحت نیست با اعتقادات مردم در آن سال‌ها بتوان درباره بعضی مسائل اجتماعی و سیاسی شوخی کرد اما گل‌آقا این کار را خوب بلد بود. خودش تعریف می‌کرد وقتی با سیدمحمود دعایی، مدیرمسئول روزنامه اطلاعات نزد امام خمینی(ره) رفته بود، امام او را نه به نام حقیقی‌اش کیومرث صابری فومنی و نه با پست‌هایش در مشاور فرهنگی دوره اول و دوم ریاست‌جمهوری که به نام گل‌آقا شناخته و تحسینش کرده بود. اما کیومرث صابری در ایجاد فضای طنز و انتقاد برای رفع مشکلات جامعه چه کرد و چگونه کارش آغاز شد؟
به احترام «دو کلمه حرف‌حساب»
کیومرث صابری (گل‌آقا) پس از انقلاب در دولت موقت مهدی بازرگان به‌عنوان مدیرکل بازرگانی وزارت آموزش و پرورش مشغول به‌کار شد و با تشکیل نخستین دولت، به‌عنوان مشاور فرهنگی نخست‌وزیر محمدعلی رجایی کار کرد. او در سال۱۳۶۲، درحالی‌که شانس به‌دست‌آوردن پست وزارت را داشت، ناگهان از همه مسئولیت‌های دولتی خودکناره گرفت و پس از مدتی، یعنی دی‌ماه۱۳۶۳ شروع به نوشتن یادداشت‌های روزانه طنز با نام مستعار «گل آقا»، تحت عنوان «دوکلمه حرف حساب» در صفحه سوم روزنامه اطلاعات کرد؛ ستونی کوتاه با محتوای انتقادی از دستگاه‌های دولتی و مشکلات موجود جامعه که نقطه عطفی در طنزنویسی ایران و احیاگر طنز مطبوعاتی بعد از انقلاب بود. یادداشت‌های ستون دو کلمه حرف حساب به‌خاطر شرایط سال ۱۳۶۳ و 1364 که متأثر از جنگ و بحث‌های ایدئولوژیک و خشونت بود توانست با زبان طنز و بهره‌گرفتن از شخصیت‌های خیالی «شاغلام»، «غضنفر»، «ممصادق»، و «کمینه عیال ممصادق» تحولی در جامعه ایجاد کند. از همان دوران هر چه زمان می‌گذرد، طنزهای گل‌آقا هم کنایی‌تر می‌شود. نگاه موشکافانه و ظریف، خلاقیت، هوشیاری و شجاعت در شناخت و بهره‌برداری مناسب و بجا از فرصت‌های طلایی ویژگی طنز گل‌آقایی است. او روشی در طنزنویسی ایجاد کرد که به«طنز گل آقایی» معروف شد. جانمایه این نوع طنز انتقاد، تجاهل، انصاف، ادب، تدین، ایجاز، رندی، امیدبخشی و شادی‌آفرینی بود. حضور صابری در دوکلمه حرف حساب نزدیک به 10سال طول کشید.
زبان طنز و کلمات ناآشنا
طنزهای ستون دو کلمه حرف حساب با نگاهی به خبر خروج آمریکا از یونسکو آغاز شد و با ماجراهای سیاسی و اجتماعی ادامه پیدا کرد. شاید انتقاد از شهرداری، مؤسسات و وزارتخانه‌ها در قالب خبری که در رسانه‌ها منتشر شده، از مهم‌ترین و جالب‌ترین طنزهای گل‌آقاست؛ مردی که کمتر کسی از او ناراحت می‌شد. سیدمحمود دعایی، مدیرمسئول روزنامه اطلاعات درباه آن ستون خاص می‌گوید: «قرارمان با گل‌آقا این بود که هر بار خودش خواست بنویسد، ما متعهد بودیم نسبت به موضع‌های پیشنهادی پذیرا باشیم و در همه این مدت هیچ وجهی به‌عنوان حق‌التحریر دریافت نکرد». صابری در مصاحبه‌ای درباره کسانی که در فرایند گل‌آقاشدنش مشوقش بوده‌اند، گفته بود: «در ایران چند نفر مشوق من بوده‌اند، آیت‌الله خامنه‌ای، سیدمحمود دعایی و دوستم جلال رفیع که در زمان شروع کار گل‌آقا در اطلاعات، سردبیر روزنامه بود. حتی جای دو کلمه حرف حساب را در سمت چپ صفحه3 اطلاعات، او انتخاب کرد و چون نام دو کلمه حرف حساب را پیشنهاد کردم، سرکلیشه آن را خودش دستور داد به همین شکلی که دیده‌اید، تهیه شود».
طنز روزانه، طنز اداری
این ستون کوتاه 200کلمه‌ای گاهی تا 600کلمه ادامه پیدا کرد و گاهی به 150کلمه محدود می‌شد. در این ستون، خوانندگان شاهد روایتی بین سال‌های 1363 تا 1376 هستند. گل‌آقا این مطالب را در آبدارخانه خیالی شاغلام تنظیم می‌کند. مش رجب و غضنفر مشاور و سرپرست روابط عمومی گل‌آقا هستند و ممصادق و عیالش مخاطبان دوکلمه حرف حساب‌‌اند. ارتباط این افراد با همدیگر و واکنش‌شان نسبت به قضایای روز، طنزهای دوکلمه حرف حساب را می‌سازد. زبانی که او در این طنزها به‌کار می‌گیرد، به‌کارگیری 2سبک زبانی است؛ استفاده از کلمات عربی که کهنه و مهجور به‌نظرمی‌رسد و از سویی به‌کارگیری زبان محاوره و مردمی. البته کاربرد واژه‌های سیاسی روز و کلمات ادبی نامتعارف و گاه واژه‌های خاص لهجه گیلانی به زبان طنز او کمک کرده‌اند. دو کلمه حرف حساب در 4جلد گزیده، جمعا 280واژه ابداعی دارد. شاید با مطالعه این مجلدها بتوان به این نکته پی برد که طنز روزانه که پس از انقلاب به فراموشی سپرده شده بود با گل‌آقا پا گرفت و کم‌کم توانست جای خود را چون لبخند در چهره عبوس و جنگ‌زده مردم باز کند. او با رجوع به اخبار روز نوشت و طنز را که گاه ماهانه و در شکل مجله‌ای منتشر می‌شد دوباره به‌روز و تازه کرد. همچنین گل‌آقا با نوع تازه‌ای از شوخی که نظام اداری را نشانه گرفته بود توانست در قالب طنز اداری، از بوروکراسی به‌وجود‌آمده انتقاد کند.
