«خرمی»بخشِ زبان فارسی*

حمیدرضا محمدی/روزنامه‌نگار

سخت عاشق ایران است و قلبش برای این سرزمین و فرهنگ و تاریخ و از همه مهم‌تر زبانش می‌تپد. سال‌هاست در عرصه‌ای فعالیت می‌کند که محصول آن به حفاظت و حراست از زبان فارسی خواهد انجامید. اما ناگفته پیداست که تا به حال همچنین بوده است و آنچه در «دانشنامه ادب فارسی» تهیه و تدوین شده، در راستای همین رسالت بوده و او آن را با چنگ و دندان تا به امروز رسانیده است. «حسن انوشه»‌زاده بابل است و چنان آنجا و مردمش را دوست دارد که از هیچ کوششی برایشان مضایقه نکرده است. به همین دلیل هم هست که کتابخانه عریض و طویلش را قرار است به آنجا ببرد تا مأمن جوانان آن دیار شود. او حتی سرگرم نگارش «دانشنامه مازندران» است و حتی، بنیادی نیز به نام او (بنیاد مازندران پژوهی حسن انوشه) شکل گرفته است.
اما انوشه  با ترجمه «تاریخ غزنویان» کلیفورد ادموند باسورث حضور در میان اهالی قلم را شروع کرد و آن کس که دستش را گرفت و نخستین اثرش را منتشر کرد، کسی جز عبدالرحیم جعفری، بنیانگذار انتشارات امیرکبیر نبود که آن را در سال 1352، وقتی انوشه تنها 29سال داشت، به طبع رساند. این در حالی است که تا پیش از این، او اصلا انگلیسی نمی‌دانست اما توصیه رفیق سالیانش، کامران فانی که می‌دانست چپ‌اندیش است، سبب شد تا او به زبان‌آموزی روی آورد؛ «اگر هم می‌خواهی با فرهنگ غرب مبارزه کنی، شرط اولش این است که فرهنگش را بشناسی.»
او اما به مرور وارد کار شد و ترجمه «تاریخ کمبریج» را در دستور کار قرار داد و «از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان» و «از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان» و «از سقوط ایلخانی‌ها تا پایان دوره‌ صفویان» -که هریک چند جلد را دربر می‌گیرند‌- را ترجمه کرد و حالا البته در حال برگردان باقی مجلدات آن است.
با این حال، کار بزرگ و سترگ او، همان «دانشنامه ادب فارسی» است که از چین و آسیای میانه و شبه‌قاره هند تا جهان عرب و قفقاز و بالکان را دربردارد که 9جلد آن انتشار یافته اما مقرر است تا در 14جلد به اتمام برسد. او وقتی در گفت‌وگویی مورد پرسش قرار گرفت که چرا و چگونه زبان فارسی از آن جهان‌شمول بودنش به مرزهای ایرانِ امروز محدود و محصور شده، گفت: «اینکه چرا فارسی درجا زد یا از دامنه نفوذش کم شد برای این است که ما درجا زدیم، ما ماندیم و دیگران رفتند.» اما خبر خوش آنکه، پس از استعفا(بخوانید اخراجِ) «سیدصادق سجادی» از مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، «حسن انوشه»، به حکم کاظم موسوی بجنوردی، مؤسس و مدیر این نهاد فرهنگی، به مدیریت بخش تاریخ و عضویت در شورای‌عالی علمی آن درآمد؛ هزاران افسوس از رفتن و هزاران شوق از آمدنِ او...
* علامه دهخدا در لغتنامه‌اش، «انوشه» را خرمی، خوشحالی و شادمانی معنا کرده است.