جاده قدیم شمیران؛ ردپای خاطره‌ها
مهرشاد کاظمی
جاده قدیم شمیران را امروزه ما به نام خیابان دکتر شریعتی می‌شناسیم. باید گفت این جاده نخستین جاده‌ای بود که تهران را به قریه شمیران متصل می‌کرد.
جاده پرخاطره شمیران طی ده‌ها و حتی صدها سال محل رفت‌وآمد اهالی این دو منطقه بوده. این مسیر بعد از ساخت خیابان ولیعصر به جاده قدیم شمیران معروف شد.
در زمان صفویه با ساخت حصار طهماسبی در ۹۶۱ه.ق، دروازه‌ای که در سمت شمال ساخته شد دروازه شمیران نام گرفت و موقعیت کنونی این دروازه تقاطع خیابان پامنار و خیابان امیرکبیر است.
در دوره قاجار، با رشد جمعیت تهران، ناصرالدین‌شاه در سال۱۲۸۴ه.ق تصمیم گرفت حصار طهماسبی و دروازه‌های آن را تخریب و در محدوده‌ای گسترده‌تر حصار ناصری را احداث کند. در این طرح، دروازه‌ای به سمت شمال با نام دروازه شمیران در محل تقاطع کنونی خیابان هدایت و جنوب پل‌چوبی ساخته شد. زمانی که مسافران از این دروازه خارج می‌شدند، با کمی پیچ به سمت غرب، وارد جاده شمیران می‌شدند. به همین دلیل ابتدای این جاده به «پیچ شمیران» معروف شد.
شمیران در لغت به نقل از برخی منابع به معنی جای خنک و تهران به معنی جای گرم است. در آن روزگار، چنان که در اکثر سفرنامه‌ها آمده، به‌علت هوای گرم تهران در تابستان که گاهی هم غیرقابل تحمل بود، اهالی تهران به‌خصوص مرفهان به ییلاق شمیران می‌رفتند. ژاک هردوان در سفرنامه خود می‌نویسد:
«پس از پایان چند روز بهار، آفتاب گرم تابستان تمام مردم طهران را به‌سوی باغ‌های ییلاقی شمیران می‌راند. شمیران در دامنه توچال واقع و شامل باغستان‌های مصفا است. اروپاییان، ایرانیان ثروتمند و کارمندان عالی‌رتبه در شمیران دارای خانه یا باغی هستند. مردم از باد گرم طهران فرار کرده، به دامن ییلاق‌های باصفا و سایه درخت‌هایی که در شاخه‌های آنها بلبل صدا می‌کند و از صبح تا شب زیر سایه‌های آنها جیرجیرک‌ها غوغا برپا می‌نمایند، پناهنده می‌شوند.»
در اکثر سفرنامه‌ها مسیر یا جاده تهران به شمیران باصفا و زیبا توصیف شده است؛ چنان‌که چارلز جیمز ویلز (١٨٦٦م.) در سفرنامه خود می‌نویسد: «قسمت عمده‌ای از طرفین جاده طول راه از قلهک تا تهران را با کاشتن درختان چنار و گلبوته‌های گل رز به‌صورت مصفا و زیبایی درآورده‌اند.»
حرکت خانواده‌ها از تهران به‌سوی ییلاق شمیران سختی‌ها و مرارت‌های فراوان دارد. در این زمینه ژاک هردوان می‌نویسد: «در مسیر جاده شمیران طبق‌کش‌ها و حمال‌ها، با بار شکستنی، پیاده در حرکت‌اند و گاه‌گاه گاری‌های مملو از صندلی و رختخواب و اثاثیه خانه آنها را همراهی می‌نمایند.»
سیاح دیگری به نام جان ویشارد (١٩١١ ـ ١٨٩١) جاده پررفت‌وآمد تهران به شمیران را چنین توصیف می‌کند: «در گرم‌ترین هفته‌های تابستان شاید 50هزار نفر از تهران به طرف دره‌ها و ییلاقات شمیران می‌آیند. در فصل‌های پررفت‌وآمد حدود 20هزار رأس اسب از این جاده ایاب‌وذهاب می‌کنند. اغلب اوقات گردوخاک به حدی زیاد است که درشکه‌چی یا اسب‌سوار بیش از چند قدم جلویش را نمی‌تواند ببیند. سرتاسر دامنه شمیران شاهراه‌های خوب ساخته‌اند و عبور کالسکه و درشکه به‌راحتی صورت می‌گیرد. »
جاده شمیران در دوره قاجاریه حلقه اتصال مردم تهران با اهالی مهمان‌نواز شمیران به‌شمار می‌رفت. ناصرالدین‌شاه قصد داشت خط راه‌آهن تهران به شهرری را از شمیران آغاز کند؛ اما این طرح به دلایل فنی و مالی هرگز عملی نشد. بااین‌حال رفت‌وآمد مردم بین تهران و شمیران همواره نقش مهمی در زندگی آنها ایفا می‌کرد و از جنبه‌های مختلفی تأثیرگذار بود. گاهی این جاده به‌عنوان مسیر بازرگانی عمل می‌کرد؛ میوه‌های متنوع باغ‌های شمیران به تهران منتقل می‌شد و اهالی شمیران نیازهای اساسی خود را در تهران تأمین می‌کردند. گاهی نیز این جاده به مسیر گردشگری تبدیل می‌شد؛ به‌ویژه طبقه مرفه تهران در فصل تابستان برای تفریح و زیارت امامزاده‌های منطقه، به‌ویژه امامزاده صالح به شمیران سفر می‌کردند. در مواقعی دیگر مردم تهران برای فرار از بیماری‌های فصلی و مسری به شمیران پناه می‌بردند. علاوه بر این، جاده شمیران محل تردد دیپلمات‌های غربی نیز بود؛ چراکه بسیاری از سفارتخانه‌های آن دوران در شمیران باغ و ویلا داشتند.
امروزه، در مسیر این جاده پرخاطره، محله‌هایی با قدمت طولانی و نام‌هایی با ریشه‌های گوناگون وجود دارند که ما را به گذشته‌های دور می‌برند و یادآور تاریخ پرفرازونشیب این منطقه‌اند.
