بازگشت به خیال آبیِ ماهی قرمزها

الهه بصیر:

سال‌ها از روزهایی که گودالی در دل زمین برای نگهداشتن آب و استفاده از آن برای شست‌و‌شوی ظروف، لباس و میوه و سبزی حفر می‌شد، گذشته است. گودالی سنگی یا سیمانی که درست وسط حیاط ایجاد می‌شد و خیلی‌ها را صرفا با همان زیبایی، طراوت و خنکایی که به محیط می‌بخشید مجذوب خود می‌کرد. بی‌شک متوجه شدید که منظورمان حوض است. همان حوض‌های آبی رنگی که بخشی از خاطرات فراموش نشدنی دوران کودکی در خانه مادربزرگ و پدربزرگ را برایمان رقم زده است. رفته رفته با تغییر سبک زندگی شهری و به‌ویژه تغییر در شکل ساخت‌وساز خانه‌ها و روی آوردن به زندگی آپارتمان‌نشینی حوض‌ها جایی در حیاط خانه‌ها نداشتند و چه بسا دیگر حیاطی نماند که حوضی زینت بخش و طراوت‌دهنده آن باشد. اکنون با گذشت سال‌ها از این تغییرات، جای خالی حوض‌ آبی با ماهی‌های قرمز کوچک شناور در آن به‌شدت احساس می‌شود. همین احساس دلتنگی حوض را در زمره نوستالژی‌های دوست‌داشتنی قرار داده است. این بار این صفحه را به خیال آبی ماهی قرمزها اختصاص داده‌ایم.

راهی برای بازگشت به خویشتن



پایتخت نشینانی که علاقه‌مند به خریداری گل و گیاه و ظروف سفالی هستند، شهرگل و بلوار بروجردی را خوب می‌شناسند. این شهرگل بیش از 40سال قدمت دارد و در همه این سال‌ها میزبان شهروندانی بوده است که می‌خواهند بهار را در تمام فصول سال به خانه‌شان ببرند. این روزها حوض‌های تزیینی این شهرگل یکی از پرطرفدارترین کالاهایی است که خیلی از جوان‌ها را به این بلوار می‌کشاند. «علی بزرگی» 54سال دارد و سال‌ها است که شهرگل را اداره می‌کند. او درباره اینکه با وجود پیشرفت روزافزون تکنولوژی و افزایش امکانات افراد زیادی به‌دنبال ایجاد فضاهای سنتی با استفاده از حوض‌های تزیینی هستند می‌گوید: «انسان در هر سن و سالی که باشد کمبودهای کوچک و بزرگی را احساس می‌کند. کمبودهایی که ناشی از گمشده‌ای در گذشته‌شان است. از این‌رو هرچقدر در رفاه و آرامش باشد و از امکانات لذت ببرد، رد پای خاطرات و یادگاری‌هایی در گذشته‌اش را دنبال می‌کند. با تمام توان برای احیای خاطرات می‌کوشد. در این مسیر از اشیا و المان‌هایی که از گذشته در خاطر دارد مدد می‌جوید. حوض‌ها یکی از همین گمشده‌های گذشته هستند. به قول جوان‌های امروزی نوستالژی. خیلی‌ها به‌دنبال تصویری که از حیاط خانه کودکی‌شان دارند حوض می‌خرند. بعضی‌ها هم صرفا به واسطه عکس‌ها و خاطراتی که از بزرگ‌ترها برایشان به یادگار مانده است. در واقع با خرید حوض و چیدمان فضایی شبیه به حیاطهای قدیمی با همان المان‌ها، می‌کوشند به اصل و ریشه و خویشتن خویش بازگردند.»

شما یادتان نمی‌آید

«یادش بخیر قدیم‌ترها حوض‌های آبی جزو لاینفک خانه‌های بزرگ بودند. اصلا حیاط و حوض و گلدان هایش آنقدر اهمیت داشتند که متراژ کمتری از زمین را به ساخت اتاق‌ها اختصاص می‌دادند. خانه‌هایی که به‌اصطلاح حیاط دلبازی داشتند راحت‌تر و با قیمت بهتری خرید و فروش می‌شدند. البته منظورم حیاطهایی است که وسطشان یک حوض قشنگ و خوش رنگ وجود داشت و می‌شد دور تا دورش را از گلدان‌های شمعدانی، شب‌ بو و یاس رازقی پر کرد.» اینها را بزرگی می‌گوید و با تأکید بر اینکه امروزه مردم بیشتر قدر داشته‌های گذشتگان را می‌دانند، ادامه می‌دهد: «نمی‌توان منکر این واقعیت شد که مردم قدیم‌ترها زندگی سختی داشتند. همین حوضی که حالا خیلی‌ها آرزویش را دارند برای قدیمی‌ها چندان هم مایه آرامش نبود. درست است که از وجودش لذت می‌بردند و وقتی با آب حوض حیاط را آب و جارو می‌کردند خستگی از تن‌شان به در می‌شد. اما وقتی مجبور می‌شدند ظرف‌هایشان را در آب سرد حوض بشویند چیزی به جز یخزدگی و سوزش پوست دست‌هایشان حس نمی‌کردند. زمستان‌ها با هربار شکستن یخ حوض و استفاده از آبی که در آن ذخیره کرده بودند سرما تا مغز استخوان‌شان نفوذ می‌کرد. اما همین تلاشی که بقا و جان بخشیدن به زندگی‌شان می‌کرد جای خالی همه کمبودها و سختی‌ها را برایشان پر می‌کرد. جوان‌های امروزی شاید به‌اصطلاح یخ حوض نشکنند اما قدر صفا و صمیمیت و سختکوشی قدیمی‌ها را خوب می‌دانند. خوب می‌دانند وقتی با آب حوض حیاط را آب و جارو کنید و بوی خاک نم زده در فضا بپیچد چه کیفی دارد.»

تأثیر اشیا بر زندگی



بزرگی مانند خیلی‌های دیگر به انرژی مثبت و منفی اشیا و تأثیری که بر محیط دارند اعتقاد دارد و در این‌باره تصریح می‌کند: «روانشناسان معتقدند چیدمان اشیا پیرامون ما در جذب انرژی مثبت تأثیر دارند. نه اینکه خود اشیا انرژی مثبت داشته باشند! منظور انرژی‌های مثبتی است که در کائنات وجود دارد. برای جذب این انرژی‌ها باید به خوب شدن حال محیط کمک کنیم. یعنی باید انرژی‌های منفی، سستی، کرختی، بی‌روحی و دلمردگی محیط را از بین ببریم. آن هم به کمک اشیایی که حال ما را خوب می‌کنند. همان چیزهایی که نوستالژی شده‌اند. ممکن است حال یک نفر با ظروف سفالی خوب شود و حال یک نفر دیگر با آینه و شمعدان قدیمی. حال یک نفر با چراغ گرسوز خوب شود و حال یک نفر دیگر با گذاشتن حوض در حیاط خلوت خانه‌اش. همه‌‌چیز بستگی به نگرش فرد، احساسات و عواطف و علاقه‌اش به اشیا دارد.» او به نقش و نگار یکی از حوض‌ها اشاره می‌کند و می‌افزاید: «اغلب در حالات و رفتار افراد مختلف دقیق می‌شوم و سعی می‌کنم بفهمم چه چیزی آنها را به اینجا کشانده است. برایم جالب است بدانم خرید حوض برایشان یک علاقه زودگذر است یا اینکه قرار است این حوض طبیب زخمی دیرینه باشد؟! گاهی پاسخ سؤالاتم را در کتاب‌ها و مقالات روانشناسی جست‌وجو می‌کنم و گاهی به پرسیدن از مشتری‌ها اکتفا می‌کنم. حالا باور دارم به هر چه فکر کنیم تأثیرش را در زندگی‌مان می‌بینیم. اگر ذهن‌مان را با افکار شاد و خاطرات خوش مشغول کنیم همه روز را شاد خواهیم بود و برعکس. اگر به این فکر کنیم که با داشتن این حوض‌های کوچک می‌توانیم صفا و شادمانی را به خانه ببریم بی‌شک چنین خواهد شد. چشم ما به دیدن تصاویر زیبا نیاز دارد. تصاویری که به مغز ارسال می‌شود و حال‌مان را خوب می‌کند. این حوض‌های فیروزه‌ای برای خیلی‌ها بهترین تصویری است که دلشان می‌خواهد هر روز در دنیای آپارتمان‌نشینی ببینند. هرچند کوچک. اما زیبا و دوست داشتنی.»

نقش حوض در دکوراسیون خانه‌های امروزی



امروزه با پیشرفت سبک نوین خانه‌سازی شهری و ساخت وساز آپارتمان‌ها به جای خانه‌های حیاط دار همه می‌کوشند گوشه‌ای از خانه را به شیوه‌های سنتی بچینند. این گوشه دنج خانه قرار است به نوعی جای حیاط را برایشان پر کند. حیاط خلوت‌ها، تراس نمای بیرونی ساختمان و گلخانه‌های بین طبقات آپارتمان‌ها گزینه مناسبی برای این کار هستند. برای این کار ابتدا چند تخت چوبی و چند گلدان و درختچه خریداری می‌کنند و در آخر یک حوضچه کوچک را بین‌شان می‌گذارند. خیلی خوش سلیقه که باشند یک فواره کوچک هم وسط حوض می‌گذارند که از چرخش آب و پراکنده شدن قطرات آب و طراوتی که به محیط می‌بخشد بیشتر لذت ببرند. حوضچه‌ها اغلب به رنگ آبی، فیروزه‌ای، زرد یا ترکیبی از قرمز هستند. اینکه امروزه با وجود پیشرفت تکنولوژی و رفاه نسبی، افراد تمایل به خرید حوضچه دارند به‌دلیل انرژی مثبتی است که عنصر آب دارد و گمشده‌ای که رد آن را تا خاطرات کودکی‌شان دنبال کرده‌اند. علاوه بر این آب تأثیر انکارناپذیری در تعدیل هوا دارد که همین موضوع وجود حوض در فصل تابستان را لذت‌بخش‌تر می‌کند. حوض‌های آبی رنگ کوچکی که این روزها در شهرگل‌ها می‌بینیم تداعی‌کننده خاطرات خانه مادربزرگ‌ها هستند.

طرفداران حوض‌های چند ضلعی



حوض و حوضچه‌های حیاط خانه‌ها، مساجد، عمارت‌های تاریخی و مراکز فرهنگی را در اشکال گوناگون هندسی مطابق با سلیقه کاربران می‌ساختند. حوض‌های دایره‌ای را اغلب برای فضاهای کوچک انتخاب می‌کردند. حوض‌های چند ضلعی را برای حیاطهای بزرگ و به‌اصطلاح پر از دار و درخت طراحی می‌کردند و معتقد بودند از لحاظ معماری زیبایی منحصربفردی به فضا می‌بخشد.‌ اما اینکه حوض‌های چندضلعی طرفداران زیادی دارند صرفا مربوط به زیبایی بصری آنها نیست. همه می‌دانند که اگر آب برای مدت زمان طولانی راکد بماند بدبو و بدطعم و به‌اصطلاح گندیده می‌شود. باکتری‌هایی که منجر به گندیده شدن آب می‌شوند در گوشه‌های حوض تجمع می‌کنند. فعل و انفعالات مصرف اکسیژن محلول در آب در گوشه‌ها انجام می‌شود ودر واقع افت کیفیت آب از گوشه‌های حوض شروع می‌شود و به وسط حوض سرایت می‌کند. بنابراین روند افت کیفیت آب و به‌اصطلاح گندیدن آن در حوض‌های گوشه‌دار و چندضلعی دیرتر از حوض‌های گرد و به‌ویژه بیضی شکل اتفاق می‌افتد. به همین دلیل است که امروزه افراد با علم بر اینکه گوشه‌دار بودن حوض، کیفیت و ماندگاری آب را افزایش می‌دهد طرفدار حوضچه‌های مستطیلی، مربعی، شش ضلعی و هشت ضلعی هستند.

شناسایی حوض مرغوب



حوض‌هایی که درون زمین حفر می‌شوند از جنس سیمان و حوض‌های بیرونی که روی زمین گذاشته می‌شوند سفالی هستند. آب حوض‌هایی که به‌صورت مجزا ساخته شده و روی زمین قرار می‌گیرند به مرور زمان جذب شده و در حفره‌های حوض نفوذ می‌کند. در این صورت آب داخل حوض در زمین رخنه کرده و موجب بروز نم و رطوبت و در مواردی ایجاد کپک و جلبک می‌شود. به همین دلیل بهتر است حوض‌ها روکشی مستحکم و غیرقابل نفوذ داشته باشند. کاشی‌کاری یا کاشی شکسته بهترین روش برای ایجاد استحکام و افزایش مقاومت حوض است. کاشی‌های شکسته کوچک در رنگ‌ها و ابعاد مختلف کنار هم قرار می‌گیرند و سطح حوض را با طرح‌های زیبا می‌پوشانند. فاصله بین کاشی‌ها را به وسیله لعاب پر می‌کنند و در آخر حوض را در کوره با حرارت زیاد می‌پزند. با این روش دیگر امکان نشت و نفوذ آب به خارج از حوض وجود نخواهد داشت. بنابراین حوض‌هایی که به روش کاشی شکسته طراحی شده‌اند از کیفیت و ماندگاری بیشتری نسبت به حوض‌های سفالی برخوردار هستند.

جان بخشیدن به خانه‌های بی‌روح



آپارتمان‌سازی علاوه بر ایجاد تغییر در شکل ظاهری خانه‌ها، تأثیر چشمگیری در چیدمان داخلی خانه و انتخاب اشیا و لوازم منزل داشته است. انواع مبلمان و میز و صندلی جای پشتی و نیمکت و تخت‌های چوبی را گرفتند. گل و گیاهان آپارتمانی و بعضا مصنوعی جای درخت‌های انگور و توت و بوته‌های گل سرخ را گرفتند. همه‌‌چیز آرام آرام بدون اینکه تغییر محسوسی به چشم‌اید طراوت و روح‌شان را از دست دادند. به ناگهان تأثیر این تغییرات بر همه واضح و مبرهن شد. بزرگی با تجربه‌ای که از گفت‌وگو با خریداران شهرگل کسب کرده است در این‌باره می‌گوید: «من بیشتر ساعت‌های حضورم در شهر گل را بین گل‌ها می‌گذرانم. گاهی هم خودم را با سفالینه‌ها سرگرم می‌کنم. ساعت‌ها در نقش و نگار کاشی‌شکسته‌های حوض‌ها غرق می‌شود و در خیالم داستان‌پردازی می‌کنم. هر روز چندین بار به دوران کودکی و نوجوانی‌ام سفر می‌کنم، در حیاط خانه قدیمی‌مان بازی می‌کنم و دوباره با تلنگری به حال برمی‌گردم. دفتر کارم را در نقطه‌ای مستقر کرده‌ام که به خوبی در ورودی شهرگل و صورت آنهایی که برای خرید یا تماشا وارد می‌شوند را ببینم. به محض ورود به شهرگل لبخند می‌زنند. چشم هایشان کشیده می‌شود و اگر سن و سالی داشته باشند به وضوح می‌توان متوجه شد که تصاویر گذشته جلوی چشم‌شان رژه می‌رود. از هر کدام‌شان که بپرسید برای چه حوض می‌خرند؟ برای چه می‌خواهند این حوض و گلدان‌های آبی را به خانه‌شان ببرند و جایشان را تنگ کنند؟ پاسخ‌های مشابهی می‌دهند. می‌گویند: «دلمان برای حس و حال و صفای نشستن روی تخت و لذت بردن از تماشای رقص ماهی قرمزها در حوض فیروزه‌ای تنگ شده است. دلمان برای حال خوب گذشته تنگ شده است.» در واقع می‌خواهند با خرید این حوض‌ها به خانه‌های امروزی‌شان روح و جان دوباره ببخشند.»

کاربرد حوض در معماری سنتی ایرانی



کاوشگران نمونه‌های زیادی از حوض‌هایی که وسط حیاط حفر می‌شد را در شهرهای مختلف کشف کردند که نشان می‌دهد حوض‌ها با توجه به اندازه و شکل‌شان کاربردهای متنوعی داشتند. مخزن آب آشامیدنی، شست‌وشوی ظروف، وضو گرفتن، خنک کردن هوا در فصل تابستان، آبیاری گیاهان و باغات و زیبایی بخشی به محیط ازجمله مهم‌ترین کاربردهای حوض‌ها بوده است. حوض‌هایی که به‌صورت دستی و طبیعی آبگیری می‌شدند. منظورمان قبل از راه‌اندازی سیستم آب لوله کشی است که برای پر کردن حوض‌ها از قنات، رود و نهرها آب می‌گرفتند یا اینکه حوض‌شان بر اثر بارش باران پر آب می‌شد. با گذشت زمان پر کردن حوض‌ها آسان‌تر شد و برای این کار تنها کافی بود شیر فلکه آب را باز کنند. امروزه با بحران کم آبی حوض‌ها در ابعاد بسیار کوچک با عمق کمتر از نیم متر ساخته می‌شوند که با مقدار کمی آب پر می‌شود و از آب آن هم برای شست‌وشوی حیاط خلوت و آبیاری گلدان‌ها استفاده می‌کنند. در واقع سایر مصارف آب حوض منسوخ شده است.

جای خالی حوض بیشتر کجاها احساس می‌شود؟



 در گذشته بیشتر خانه‌ها و مراکز عمومی حوض داشتند. فرقی نمی‌کرد کوچک باشد یا بزرگ! این زیبایی و کاربرد حوض بود که برایشان اهمیت داشت. اکنون چنین نیست. حوض‌ها را به ندرت در میدانگاه‌های اصلی هر محله و عمارت‌های تاریخی و جاذبه‌های گردشگری می‌بینیم. درحالی‌که اماکن عمومی مثل بیمارستان‌ها، مهدهای کودک، خانه‌های سالمندان، ادارات، سینماها، رستوران‌ها، مراکز خرید و حتی مساجد و مدارس می‌تواند با ایجاد فضای سبز و حوض ماهی و آبنما شادابی و سرزندگی وصف ناپذیری به مردم هدیه دهند. این زیبایی بصری اثر بسیار مطلوبی بر آرامش اعصاب و روان، کاهش فشار خون و کاهش استرس در زندگی پر تنش کنونی افراد، طراوت محیط، رفع نسبی آلودگی هوا و... خواهد داشت.حوض‌ها و تأثیری که در زندگی گذشتگان ما داشته‌اند و خاطراتی که به جا گذاشته‌اند آنقدر واقعی و ملموس هستند که جای خالی‌شان آنها را از یادمان نبرده و در جرگه نوستالژی‌های دوست‌داشتنی گنجانده است.

اندک فضایی برای آرامش



«محمد جان ملکی» را در حال خرید یکی از حوضچه‌های مستطیلی شهرگل می‌بینیم. با دقت به نقش و نگار و رنگ‌های فریبنده حوض‌ها نگاه و سرانجام یکی را انتخاب می‌کند. می‌گوید در حیاط خلوت خانه‌شان جایی برای این حوض کوچک خالی کرده است و می‌خواهد عصرهای تابستان را با نشستن در آنجا بگذراند. چند گلدان کوچک برای چهار گوشه حوض برمی‌دارد و می‌گوید: «دلم‌ می‌خواهد تمام عصرهای تابستان، درست وقتی از محل کار به خانه برگشتم کنار حوض روی بالشتک بته جقه‌ای که یادگار عزیز جان است لم بدهم و رادیو گوش کنم. بعد یک چای قند پهلو بنوشم. چشم را ببندم و ببینم آقاجانم با دوچرخه از راه رسیده و از خورجین‌اش یک هندوانه درآورده است. هندوانه را به من می‌دهد تا در حوض بیندازم، تا خنک شود، تا شب دور هم بنشینیم و آن را قاچ کنیم. دلم می‌خواهد تمام عصرهای تابستان را در گذشته سیر کنم. می‌خواهم فضای کوچکی داشته باشم تا آرامش از دست رفته‌ام را بازیابم.»