به‌سوی شهر «ایمن و آماده»

علی نصیری *

حوادث و بحران‌ها پدیده‌هایی هستند که با توسعه شهرنشینی، صنعتی‌شدن، دخالت بشر در طبیعت و تغییرات آب و هوایی و افزایش جمعیت کره زمین به‌طور چشمگیری رو به افزایش هستند. هرچند با رشد دانش و زیرساخت‌های مدیریت حوادث، مرگ‌ومیر ناشی از سوانح نسبت به گذشته کاهش یافته، اما تلفات جانی و خسارت‌های مالی ناشی از رخداد حوادث در جهان و ایران درحال افزایش است؛ به‌نحوی که برخی برآوردها از خسارت مالی به میزان 15تا 20درصد تولید ناخالص ملی بر اثر وقوع حوادث در کشورمان حکایت دارد. کلانشهر تهران، با جمعیت حدود 14میلیون نفری روزها و 10میلیونی شب‌ها، علاوه بر برخورداری از جایگاه پایتخت سیاسی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران، ام‌القرای جهان‌اسلام نیز به‌حساب می‌آید و توجه یا بی‌توجهی به ایمنی و تاب‌آوری این ابرشهر، علاوه بر تأثیرات محلی و ملی، آثار مهم منطقه‌ای و بین‌المللی نیز در پی خواهد داشت؛ لذا توجه همه‌جانبه به مدیریت جامع خطر حوادث و بحران‌ها مبتنی بر دانش بومی و تجارب عملیاتی برای حفظ و ارتقای ایمنی و آمادگی این شهر، از اهمیتی دوچندان برخوردار است. تهران، علاوه بر برخورداری از جاذبه‌های سیاحتی، علمی، گردشگری، فرهنگی، اقتصادی و مذهبی در معرض مواجهه با مخاطرات و تهدیدات مهمی همچون زمین‌لرزه، سیل، توفان، آلودگی هوا، فرونشست زمین، فروریزش زمین و ساختمان، آتش‌سوزی، حوادث مواد خطرناک (اعم از شیمیایی، زیستی و پرتوی) و بحران آب است. وقوع این مخاطرات با وجود گسل‌های مهم و نیز اختلاف ارتفاع 900متری شمال و جنوب تهران و قرار گرفتن در بستر آسیب‌پذیری‌هایی همچون بافت فرسوده و ناپایدار، مسیل‌ها و قنوات قدیمی، وجود مشاغل و صنایع خطرناک در مناطق شهری و در مجاورت مناطق مسکونی، احداثات انجام شده در حریم گسل‌ها، مسیل‌ها، رودخانه، پهنه‌های خطرناک زمین لغزش و ظرفیت‌های نه چندان متناسب با واقعیت حوادث پیش‌روی شهر، می‌تواند اثرات و پیامدهای نگران‌کننده‌ای را در پیش روی ترسیم کند.

چاره چیست؟
سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران 2دهه پیش برای پاسخ به این نیاز تأسیس شد. توسعه سامانه‌های هواشناسی و پایش کمینه‌های جوی، سامانه‌های شتاب‌نگاری و لرزه‌نگاری زلزله (به‌منظور تخمین خسارات زلزله‌های احتمالی و نیز جهت صدور هشدار زودهنگام)، احداث و تجهیز پایگاه‌های ویژه، معین و پشتیبانی مدیریت بحران بر مبنای یک نظام مدیریت بحران غیرمتمرکز و منطقه‌محور، تأسیس پربرکت مرکز هماهنگی عملیات اضطراری (EOC)، تولید انبوه اسناد و شیوه‌نامه‌ها و نقشه‌های دانش مدیریت خطرات دارای اولویت شهر، طراحی و بسترسازی و آغاز احداث شبکه ارتباطات پایدار حین بحران، طراحی و توسعه شبکه مخازن آب اضطراری در محلات شهر، شناسایی مناطق مناسب برای تخلیه و اسکان اضطراری و تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های این اماکن، تشکیل منظم و مستمر جلسات ستاد مدیریت بحران کلانشهر تهران و کارگروه‌های 15گانه زیرمجموعه این ستاد و پیگیری جدی مصوبات مهم و تأثیرگذار آن، شکل‌دهی گروه‌های داوطلب واکنش اضطراری محله (دوام) و تجهیز بخش مهمی از این گروه‌ها و ارائه آموزش‌های همگانی و تخصصی مدیریت بحران از اهم اقدامات این سازمان در این دو دهه بوده است. در دوره جدید مدیریت شهری، با نگاهی ویژه به اسناد بالادستی ملی و بین‌المللی بر آن شدیم تا رویکرد «ایمنی و پیشگیری از وقوع حادثه» را جایگزین رویکرد آمادگی و پاسخ به حوادث کرده و به‌جای مدیریت حادثه و بحران، مدیریت خطر (ریسک) را دنبال کنیم. از اهم اقدامات انجام شده در این خصوص می‌توان به شکل‌دهی قرارگاه ایمنی کالبدی و تدوین برنامه‌ای با همین نام جهت پیگیری ایمنی معابر، گودهای پرخطر و رهاشده، ساختمان‌های مهم و بلندمرتبه موجود، ساختمان‌های جدیدالاحداث، بازارهای بزرگ و بازارهای گل، مراکز خرید، بیمارستان‌ها، ساختمان‌های ملکی شهرداری، ابنیه فنی و بزرگراهی، شهربازی‌ها، مساجد و مدارس و نیز فضاهای زیرسطحی همانند تونل‌های مترو اشاره کرد. سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در جایگاه جانشینی شهردار تهران با وجود بضاعت ناکافی در حوزه‌های مالی و اداری برای مدیریت همه‌جانبه تهدیدات و خطرات انباشته‌شده از سالیان دراز در شهر پهناور و پیچیده تهران و عدم‌امکان ضمانت برای ایمن بودن شهر، در تلاش است تا با اصلاح روندها و سیاست‌ها اولاً از افزودن ریسک‌های جدید بر تن نحیف این شهر جلوگیری کند، ثانیاً به‌تدریج و با رویکرد ترویج «ایمنی و آمادگی» شهر را به سمت تاب‌آوری بیشتر پیش ببرد. امری که نیازمند فرهنگسازی‌ طولانی، جلب همه‌جانبه مشارکت‌های مردمی و اجتماعی، تقویت قوانین حمایت‌کننده از این سیاست‌ها، افزایش چشمگیر بودجه‌های نگهداری شریان‌های حیاتی و ایمنی ساختمان‌های مهم و بلندمرتبه شهر و نیز توسعه مدیران متخصص و واجد صلاحیت در حوزه مدیریت در همه بخش‌های مدیریت شهری است. 3برابر شدن حجم مکاتبات این سازمان و 6برابر شدن جلسات و نشست‌های تصمیم‌گیری و علمی، نشان از عزمی جزم در حرکت به‌سوی شهری «ایمن و آماده» را دارد. این مهم، همانطور که در مدیریت بحران کرونا، مدیریت برف سنگین بهمن‌ماه 1401و چهارشنبه‌سوری دیده شد، به جز با همراهی آحاد مردم و سیاستگذاران ارشد شهری و ملی امکان‌پذیر نبود؛ دست یاری ما به‌سوی شما دراز است.