بازی انگلیسی با نقش برجسته ساسانی

محمد باریکانی-روزنامه‌نگار

افسران نیروی مرزی بریتانیا حدود 7سال قبل در فرودگاه «استانستد» لندن با یک بسته‌ مشکوک مواجه شدند که به شکل کاملا شلخته‌ای بسته‌بندی شده بود تا به ادعای آنها نشان دهد یک کالای بی‌ارزش در آن وجود دارد. اما با اعلام روزنامه گاردین چاپ انگلستان، آنها پس از بررسی با یک نقش برجسته یک متری مواجه شدند که به ادعای کارشناسان موزه بریتانیا متعلق به دوره ساسانی است و از صخره‌ای در شیراز بریده شده تا در یک حراجی در لندن فروخته شود.
حالا باستان‌شناسان دوره ساسانی در ایران که نقش برجسته‌ها و آثار هنری این دوره را با دقت زیرنظر داشته و تحقیقات‌شان را در نقش برجسته‌های ساسانی تکمیل کرده‌اند بر اصالت این اثر شبهه وارد کرده‌اند. جان سیمپسون، متصدی ارشد و باستان‌شناس بخش خاورمیانه موزه بریتانیا درباره این نقش برجسته‌ می‌گوید: «تقریباً هرگز با چنین موردی مواجه نشده‌ایم که نقشی از صخره با چنین سطحی از بی‌رحمی بریده شود؛ این اثر به طرزی باورنکردنی بد بریده و در یک جعبه کوچک و بدون بسته‌بندی مناسب قرار داده‌ شده و جعبه را با میخ محکم کرده‌اند. این نقش از یک صخره در شیراز کنده شده است، اما نمی‌توان محل دقیق آن را مشخص کرد.» بحث باستان‌شناسان ایرانی بر سر اصالت این نقش برجسته بالا گرفته و آنها پس از بررسی تنها تصویر منتشر شده از این اثر نقش برجسته که گفته می‌شود متعلق به دوره ساسانی است، بر اصالت این اثر شبهه دارند. اگرچه مسئولان موزه بریتانیا اعلام کرده‌اند از دولت ایران اجازه نمایش این گنجینه باستانی را به‌مدت 3‌ماه دریافت کرده‌اند تا پس از نمایش، اثر را به موزه ملی ایران در تهران مسترد کنند، اما باستان‌شناسان دوره ساسانی در ایران شبهات جالبی را در مورد اصالت این نقش برجسته مطرح کرده‌اند که یادآور آن شیردال تقلبی اهدایی از سوی دولت آمریکا به ایران آن هم به نشانه حسن‌نیت در دولت یازدهم است.

چرا باید به اصالت نقش برجسته شک کرد؟
میلاد وندایی، باستان‌شناس دوره ساسانی و متخصص نقش برجسته‌ها و هنر این دوره تاریخی در مورد اصالت نقش برجسته کشف شده در انگلستان به همشهری می‌گوید: به دلایل فراوان براساس تک‌عکس منتشر شده از این سنگ‌نگاره می‌توان به اصالت این اثر شک کرد.
او در مقایسه تفاوت‌های موجود در اثر معرفی شده از سوی موزه بریتانیا به‌عنوان یک نقش برجسته ساسانی با نقش برجسته‌های شبیه در برم دلک و گویوم و تنگ قندیل می‌گوید: در بخش صورت و کلاه اگر بخواهیم قیاس کنیم، نقش برجسته تفاوت‌هایی با نقوش اصلی موجود در استان فارس دارد.
 قاب نقوش ساسانی همگی یا مستطیل هستند یا نظم ندارند و هیچ نقش برجسته ساسانی وجود ندارد که قاب قاعده‌دار در بالا داشته باشد. موضوع دیگر این است که اثر موجود در انگلستان که ادعا می‌شود متعلق به دوره ساسانی است کوچک‌ترین نقش برجسته‌ای است که تا به حال از دوره ساسانی دیده شده است؛ چون در نقش برجسته سراب بهرام چارچوب نقش کلی 2متر و 80سانتی‌متر است و در هیچ نقش برجسته ساسانی در ایران اندازه اثر
 یک متر نیست. این موضوع نشان می‌دهد که نقش برجسته ادعایی از سوی انگلستان همخوان با اندازه آثار مشابه در ایران نیست. تاج نقش برجسته البته شبیه تاج‌های دوره ساسانی اما کوتاه‌تر از تاج نقوش دیگر است. تاج شبیه به تاج افراد حاضر در نقش برجسته بهرام دوم در نقش رستم و سراب بهرام حکاکی شده، اما با این تفاوت که کوتاه‌تر است و روی نمونه‌های مشابه، نشان خانوادگی وجود دارد، اما در نمونه لندن نشان خانوادگی وجود ندارد و اگر هم هست مشهود نیست.
در نمونه‌های مشابه دوره ساسانی متعلق به سبک‌شناسی هنری دوره سوم نیز موهای بافته شده در پشت سر حداقل در 5ردیف وجود دارد که در نمونه موزه بریتانیا تنها 3ردیف است. ریش‌ها نیز تفاوت‌هایی با نمونه‌های مشابه دارد. گردنبندی که در سنگ‌نگاره مشاهده می‌شود تفاوت‌هایی با سنگ‌نگاره‌های دوره بهرام ساسانی دارد و اصلا جواهری با ویژگی موجود در تصویر آن زمان در نقش برجسته‌ها   حک نمی‌شد‌.
این باستان‌شناس دوره ساسانی می‌گوید: قوی‌ترین بخش اثر اما بخش ران‌پا، شلوار،کفش و نوع ایستادن فرد موجود در سنگ‌نگاره است که کاملا شبیه به نمونه‌های دوره ساسانی است و قوت این نقش نیز به همان بخش است، ولی پیراهنی که تا سر زانو را پوشانده براساس ریزه‌کاری‌های روی آن احتمالا متعلق به دوره خسروپرویز است که اگر این پیراهن و آن نقش شبیه دوره پنجم سبک‌شناسی هنری ساسانی باشد، حتی بدون توجه به دیگر شبهات می‌توان  احتمال داد این اثر ‌ تقلبی است.

اثر بی‌نام و نشان
به‌گفته وندایی، نیم‌تنه بالای اثر به دلایل فراوان شباهتی با سنگ‌نگاره‌های دوره ساسانی ندارد، اما نیم‌تنه پایینی خوب طراحی شده است. ضمن آنکه تناسب اندام فرد حکاکی شده‌ به‌هیچ‌وجه با نقش برجسته‌های موجود از دوره ساسانی همسان نیست و تناسب اندام بی‌قاعده حک شده است.
باستان‌شناسان ایرانی ازجمله میلاد وندایی بر این موضوع تأکید دارند که 200سال است مستشرقین و باستان‌شناسان ایرانی و خارجی حتی در قبل و بعد از انقلاب تمامی نقاط ایران به‌ویژه استان فارس را بررسی باستان‌شناختی کرده‌اند و هیچ‌کدام تاکنون با چنین نقشی در نقش برجسته‌ها مواجه نشده‌اند و هیچ اسمی از این نقش برجسته در آثار
باستان‌شناسی نیست.
 امکان ندارد چنین اثر شاخصی روی یک کوه یا صخره باشد و از نگاه باستان‌شناس‌ها در 200سال گذشته پنهان مانده باشد که حالا موزه بریتانیا در مورد آن گفته است از روی یک صخره کنده شده است.