رفاقت بی‌صداقت

گرچه از دیرباز تا امروز غالب اجراهای تئاتر در کشور ما را نمایشنامه‌های ایرانی و متون نمایشی کلاسیک و شناخته‌شده جهان ازجمله آثار ویلیام شکسپیر و هارولد پینتر انگلیسی، ساموئل بکت ایرلندی، برتولت برشت آلمانی، آنتوان چخوف روسی و آرتور میلر آمریکایی تشکیل داده‌اند و حتی در دوره مشخصی، اجرای نمایشنامه‌های «همه دزدها که دزد نیستند» و «مرگ تصادفی یک آنارشیست» اثر «داریو فو» و اغلب متون «ماتئی ویسنی‌یک» رومانیایی شدت گرفت اما طی 2 دهه گذشته، برخی کارگردانان تئاتر به‌سوی نمایشنامه‌های اروپایی و به‌طور مشخص ایتالیا و فرانسه، گرایش داشته‌اند. هرچند پیش از این متن‌های مشهوری نظیر «کرگدن» و «کلفت‌ها» به قلم «اوژن یونسکو» و «ژان‌ژنه» مورد‌توجه و اقبال هنرمندان تئاتر بوده، ولی از اواخر دهه80 خورشیدی، آثار نمایشنامه‌نویسانی مانند «الکساندر دولاپتولیر» و «ماتیو دولاپورت» (خالق متن‌های «اسم» و «شام خداحافظی») و «فلوریان زِلِر» با نمایشنامه‌های سه‌گانه «پدر»، «پسر» و «مادر» نیز مورد توجه قرار گرفتند و روی صحنه رفتند. اینک نام دیگری به جمع نویسندگان فرانسوی افزوده شده؛«گابور راسوو» که چند سالی‌ است نمایشنامه «دوستان کمُدی» به قلم او چاپ شده و پس از چند اجرای محدود دانشجویی، این روزها در تماشاخانه شهرزاد نخستین اجرای حرفه‌‌ای خود را به کارگردانی بابک توسلی پشت سر می‌گذارد. راسوو، نمایشنامه‌نویس، فیلمنامه‌نویس و بازیگر فرانسوی است که کارش را با شرکت L’asile آغاز کرد و ابتدا در چند فیلم به نویسندگی «فیلیپ سوپو» بازی داشت. سال 1985 او 2فیلم کوتاه را کارگردانی کرد و از سال 1986 تا 1990 به تجربه دستیاری کارگردانی پرداخت.
«دوستان کمُدی» برخلاف باور اشتباهی که از آن شکل گرفته، اثری کمدی نیست. اتفاقا متنی دراماتیک است درباره سقوط اخلاقی انسان معاصر و استفاده نادرست از طبقه اجتماعی و رفاه مالی علیه انسان‌های فرودست. نویسنده در متن خود، راوی نوعی برده‌داری مدرن است که شاید همیشه و در همه‌جا - گیرم به‌صورت پنهان و غیرمستقیم - وجود داشته اما کمتر کسی به آن توجه کرده یا به مخالفت با آن برخاسته. در متن «دوستان کمُدی»، 2شخصیت اصلی، زوجی با نام‌های ژَک و اودیل، به‌دلیل عدم‌مهارت در روابط اجتماعی یا به‌تعبیر خودشان «روابط انسانی»، دچار کلافگی شده‌اند و پس از 20 سال زندگی مشترک در آستانه جدایی قرار دارند ولی برخورد اتفاقی اودیل با یک آگهی مطبوعاتی مبنی بر فروش «دوست»، همه‌چیز را تغییر می‌دهد. نخستین دیالوگ‌های نمایشنامه به این مسئله اشاره دارد:
ژک: ما در عنفوان جدایی بودیم و وقتی می‌گیم جدایی، یعنی دستمزد وکیل، رفت‌وآمد و تقسیم مال و اموال رو هم باید درنظر بگیریم. درست در همون موقع بود که اودیل یه آگهی توی روزنامه دید. شرکتی که با قیمت‌های خیلی عالی دوست می‌فروخت.
اودیل: اولش تعجب کردم، نمی‌دونستم می‌شه دوست خرید. فکر می‌کردم باید با بقیه دوست شد! زود یه فکری به سرم زد...
و فکر بکر اودیل چیزی نیست جز خرید یک جفت دوست برای رفع روند تکراری زندگی‌شان. به‌نظر می‌رسد با خرید و ورود دوستان تازه به زندگی آنها، شرایط باید بهتر بشود و شاید برای مدت محدودی اینگونه باشد اما مشکلات به مرور ظاهر می‌شوند، چون «گای» و «ژولیت» به‌عنوان دوستان خریداری‌شده مجبورند مدام و به هر نحوی در خدمت صاحبانشان باشند و رضایت آنها را، حتی با چاپلوسی، جلب بکنند، وگرنه عاقبت خوشی در انتظارشان نخواهد بود. با این‌حال، از نظر گای و ژولیت، خوابیدن در کمد خیلی بهتر از خوابیدن گوشه خیابان است ولی آنها ماشین و برده نیستند. انسانند و زمانی که یک انسان زنده با عواطف و احساسات بیدار، برای مدت مشخصی مجبور باشد صداقتش را کنار بگذارد و در نقش رفیق به تملق دیگران بپردازد، بالاخره لحظه‌ای فرا می‌رسد که خسته می‌شود و به فکر راه نجات خود از آن وضعیت طاقت‌فرسا می‌افتد.
گابور راسوو در مقام نویسنده فکر همه‌جا را کرده؛ اینکه اساسا چرا 2 انسان مجبور می‌شوند خودشان را به‌عنوان دوست در معرض فروش بگذارند یا چه رفتار و گفتاری از سوی خریداران، آنها را به سمتی سوق می‌دهد که نقشه شومی برای رهایی از بند بردگی بکشند. البته شاید خواننده متن یا بیننده اجرا، پایانی خوش را برای دوستان ساکن کمد متصور باشد اما اگر فقط کمی منطقی به روند ماجراها و جهان پیرامون بنگرد، آن پایان غیرمنتظره برای او مورد‌قبول و باورپذیر خواهد بود. واقعا چه انتظاری باید داشت از کسانی که شرایط زندگی راحت و غرق در نعمتی دارند و آدم‌ها را تنها برای سرگرم‌شدن خریداری می‌کنند و آنها را در کمد جا می‌دهند؟! هرچند که شاید تنها مقصر این وضعیت، آن بورژواهای نوکیسه نباشند. وضعیت سیاسی یک کشور یا در شکل گسترده‌اش جهان، چنین موقعیت مضحک و ظالمانه‌ای را برای دارندگان و ندارندگان رقم می‌زند.
کارگردان «دوستان کمُدی» در اجرای این نمایشنامه، بیشترین وفاداری را به متن داشته. تفاوت‌های متن و اجرا بسیار جزئی و در حد تغییر دیالوگ‌ها مبنی بر فرهنگ زیستی 2کشور ایران و فرانسه است که البته لطمه‌ای هم به متن اصلی نزده و اجرا همچنان برای تماشاگر ایرانی قابل درک و ملموس است. حتی باید به خلاقیت کارگردان تبریک گفت که برخی صحنه‌ها مانند صدای تبلیغات پرورش دوست را حذف و به اشاره مختصری در گفت‌وگوی زوجین اکتفا کرده یا برخی دیالوگ‌ها مثل «بازی لطیف» بین دوستان، متناسب با فرهنگ تماشاگر معادل‌سازی شده تا هم منظور نویسنده را رسانده باشد و هم طنز تلخی در اجرا شکل بگیرد یا نمونه دیگر، صدای پلی‌بک گای و ژولیت حین بررسی نقشه نهایی در کمد است که با حذف بازیگران روی صحنه، تمرکز مخاطب را بر دیالوگ‌ها بالا برده و بر ریتم، جذابیت و تنوع نمایش افزوده است.
نمایشنامه «دوستان کمُدی»، با وجود درونمایه تراژیک و تلخی که دارد، متن حائز اهمیت و در عین حال دلنشینی ا‌ست که هم می‌توان از خوانش آن لذت برد و هم از تماشای اجرای آن.