جاه‌طلبی ژئوپلیتیک اروپا در قفقاز

همزمان با جنگی که این روزها با شدت هرچه تمام‌تر در اوکراین جریان دارد، اروپایی‌ها از محیط پیرامونی خود، یعنی منطقه قفقاز جنوبی غافل نمانده‌اند. منطقه قفقاز جنوبی شامل جمهوری آذربایجان و ارمنستان، سال‌هاست که دچار بی‌ثباتی و جنگ‌های مقطعی است. ریشه عمده جنگی که در قفقاز جنوبی به‌صورت دوره‌ای و با افت و خیز جریان دارد، اختلاف مرزی جمهوری آذربایجان با ارمنستان بر سر منطقه قره‌باغ است. 2‌کشور از دهه1990 و پس از فروپاشی شوروی تا به امروز بارها وارد جنگ و آتش‌بس شده‌اند. آخرین آتش‌بس در قفقاز در سال‌2020 با میانجیگری روسیه برقرار شد و جمهوری آذربایجان به ازای عقب نشینی نیروهای ارمنستان از بخش‌های عمده‌ای از قره‌باغ، با توقف درگیری‌ها موافقت کرد. با وجود برقراری این آتش بس اما، ایروان و باکو طی یک ماه گذشته بارها یکدیگر را به نقض آتش‌بس و آغاز درگیری‌های مرزی متهم کرده‌اند و همین اتهام‌زنی‌ها البته پای اروپایی‌ها را به میدان اختلافات قفقاز به‌صورت جدی‌تری باز کرده است. فرانسه و مجارستان 2کشور اروپایی هستند که همزمان با تنش‌ها در قره باغ، ابتکارات دیپلماتیک را برای برگزاری یک نشست با حضور ارمنستان، جمهوری آذربایجان و ترکیه ترتیب دادند. سرانجام هفته گذشته نیکول پاشینیان، ‌نخست‌وزیر ارمنستان، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در حاشیه نشست سیاسی اتحادیه اروپا در پراگ دیدار و گفت‌وگو کردند. البته رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان پیش از درگیری‌های خونین اخیر، در بروکسل و وین هم دیدار کرده بودند.
این نشست در چارچوب اجلاس باشگاه جامعه سیاسی اروپا برگزار شد و پس از آن آذربایجان و ارمنستان بیانیه‌ای مبنی بر به‌رسمیت شناختن تمامیت ارضی و حاکمیت یکدیگر صادر کردند. پس از این دیدار، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان گفت که توافقنامه صلح با ارمنستان می‌تواند تا پایان سال امضا شود. مهم‌ترین نتیجه این نشست نیز آنجا بود که هم ارمنستان و هم جمهوری آذربایجان با اعزام «یک هیأت غیرنظامی» از اتحادیه اروپا به مرز مشترک میان دوطرف موافقت کردند. هدف این هیأت، همکاری با دو کمیسیون‌ مرزی دو طرف اعلام شده است.

اروپا به جای روسیه
در دور قبلی آتش بسی که در قفقاز برگزار شد، روسیه بازیگر و میانجی اصلی بود، اما این بار این اتحادیه اروپاست که در غیاب بازیگری روسیه در قفقاز خودنمایی می‌کند. روسیه این روزها به‌شدت درگیر تحولات اوکراین است و واکنش خاصی به تنش‌های اخیر در قره‌باغ نداشته است. قبل از برگزاری نشست پراگ، نخست‌وزیر ارمنستان از فرانسه درخواست ورود به ماجرای درگیری مرزی با جمهوری آذربایجان را کرده بود و فرانسه نیز با کمک به برگزاری نشست پراگ تلاش کرد تا به خواسته ایروان جامه عمل بپوشاند.
فرانسه به‌عنوان بزرگ‌ترین کشور اروپای غربی، از دیر‌باز روابط نزدیکی با ارمنستان داشته است که این مسئله بیش از هر چیز به‌خاطر لابی قدرتمند ارمنی‌ها در پاریس است. با این حال، ورود جدی‌تر اروپایی‌ها به پرونده قره باغ و توافق بر سر استقرار نیروهای اروپایی، دلایلی فراتر از روابط گرم فرانسه با ارمنستان دارد. در واقع منطقه قفقاز به‌خودی خود برای اروپایی‌ها مهم است. گروه بین‌المللی بحران با تأیید علاقه اروپایی‌ها به ایفای نقش در تحولات قفقاز در گزارشی نوشته است: اتحادیه اروپا تلاش دارد به‌عنوان بازیگر دیپلماتیک پیشرو در میان بازیگران غربی ظاهر شود و از همین رو به‌صورت فعال‌تری وارد پرونده تنش جمهوری آذربایجان و ارمنستان شده است.
اتحادیه اروپا البته در قفقاز از گذشته حضور داشته است. یک هیأت نظارت از سوی این سازمان از سال 2008در منطقه مرزی میان جمهوری‌های استقلال یافته آبخازیا و اوستیا با گرجستان مستقر شده است. اما حضور در بحران قره‌باغ، ناخواسته حضور اروپایی‌ها را در منطقه قفقاز پررنگ‌تر از گذشته خواهد کرد.

مسئله انرژی مطرح است
اتحادیه اروپا به خوبی می‌داند که در جنوب قفقاز علاوه بر ترکیه، منافع بازیگران دیگری ازجمله چین، ایران و روسیه نیز مطرح است. از همین رو اروپایی‌ها نمی‌توانند به آسانی از تحولات منطقه پیرامونی خود کناره‌گیری کنند. همچنین این روزها که تحت‌تأثیر جنگ اوکراین، قیمت انرژی رکوردهای تورمی جدیدی را در اروپا و غرب ثبت می‌کند، علاقه اتحادیه اروپا به منابع انرژی و گازی جمهوری آذربایجان قابل پنهان کردن نیست. اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، 3ماه قبل به باکو سفر کرد و قراردادی را برای افزایش صادرات گاز آذربایجان به اروپا به حدود 20میلیارد مترمکعب تا سال 2027امضا کرد. حجم گاز صادراتی از آذربایجان به اروپا طی سال گذشته میلادی، 8میلیارد مترمکعب بوده است. مجله تایم در گزارشی منابع انرژی جمهوری آذربایجان را تغییر‌دهنده قواعد بازی اروپا در قفقاز توصیف می‌کند و می‌نویسد: «کل واردات گاز اروپا 350میلیارد مترمکعب در سال است که باکو در سال 2021 کمی بیش از 2درصد از آن را تامین کرده است. در مقابل، روسیه 45درصد از گاز اروپا را در همان سال تامین کرده است. برای اتحادیه اروپا، کشورهای الجزایر، نروژ، قطر و حتی آمریکا برای تامین گاز جایگزین روسیه مهم هستند و هر ذره گاز اضافی حیاتی است.»