نگاه
هیپوتراپی اقدامی برای توانمندی معلولان
حسن نجاریان- کارشناس‌کاردرمانی
هیپوتراپی یا توانبخشی به کمک اسب، شیوه‌ای از درمان‌های توانبخشی است که در آن با استفاده از سوارکاری و فعالیت‌های مرتبط با اسب و سوارکاری، به فرد دارای معلولیت کمک می‌شود تا بر پاره‌ای از مشکلات جسمی -حرکتی، تعادلی، شناختی و هیجانی خود غلبه کرده و به سطح عملکردی بالاتری دست پیدا کند.
البته هیپوتراپی، آموزش سوارکاری به افراد دارای معلولیت نیست بلکه هدف از توانبخشی به کمک اسب، افزایش انعطاف‌پذیری، بهبود تعادل، افزایش قدرت عضلانی، بهبود هماهنگی حرکتی، بالابردن اعتماد به نفس و ایجاد فرصتی برای تفریح و تعامل لذتبخش با طبیعت و بهبود تعاملات اجتماعی است. در این‌باره برای پیاده و سوارشدن ایمن، نیاز به یک بالابر ایمن و بی‌صدای 2نفره داریم تا مراجعه‌کننده و مربی بتوانند همزمان همسطح زین اسب قرار بگیرند.
فعالیت‌های مرتبط با سوارکاری شامل شستن و تیمار کردن اسب، آب و غذا دادن، دست گردان کردن، قدم زدن در کنار اسب، نوازش کردن و در آغوش گرفتن اسب است. این مجموعه فعالیت‌ها ترس اولیه کودک را از بین برده و باعث تحکیم ارتباط میان اسب و سوارکار می‌شود. هیپوتراپی الزاما قرار گرفتن روی اسب و سوارکاری کردن نیست بلکه، فیزیوتراپیست‌ها بیشتر روی مهارت‌های حرکتی درشت، قدرت و تعادل تمرکز می‌کنند. کاردرمانگران هم روی فرایندهای حسی وستیبولار و حس عمقی کار می‌کنند. گفتار درمانگران هم به بهبود کنترل سر و گردن و بهبود مهارت‌های ارتباطی می‌پردازند.
درمان هیپوتراپی را می‌توان از 2سالگی آغاز کرد. بیشتر مراجعان مراکز توانبخشی، کودکان دچار فلج مغزی، افراد مبتلا به ام‌اس، بیماران دچار سکته مغزی، افراد کم‌بینا و نابینا، کودکان طیف اوتیسم و سندروم داون و افرادی دچار قطع عضو شده‌اند، می‌توانند از خدمات هیپوتراپی استفاده کنند. پذیرش افراد دچار ضایعه نخاعی، صرفا با صلاحدید و تجویز پزشک، انجام می‌شود. در طول جلسه درمان، ورود سگ و سایر حیوانات به فضای مانژ و حریم آن اکیدا ممنوع است. باشگاه مورد استفاده در هیپوتراپی باید مناسب‌سازی شده و امکانات لازم برای پذیرش و حضور افراد دارای معلولیت را داشته باشد.
سوارکاری 2نفره و نشستن همزمان 2نفر روی اسب، هیپوتراپی به شمار نمی‌رود ولی گاهی از این شیوه از سوارکاری، جهت حساسیت‌زدایی اولیه و تحکیم ارتباط بین اسب و سوارکار، استفاده می‌شود. اسب مورد استفاده در هیپوتراپی، باید از نظر سایز، الگوی گام برداشتن، خلق و خو و شخصیت، کاملا مناسب باشد. اسب‌های پر جنب و جوش و اسب‌های حساس و اسب‌های عصبی برای هیپوتراپی مناسب نیستند. دادن داروی آرام‌بخش به اسب، ممنوع است چرا که احتمال زمین خوردن اسب را افزایش می‌دهد. آرامش باید در شخصیت اسب باشد و اسب‌ها هم باید از قبل، در برابر مواجه شدن با عصا، واکر و صندلی چرخدار، حساسیت‌زدایی شده باشد چرا که مواجهه ناگهانی اسب با این وسایل، می‌تواند خطرساز باشد.
هیپوتراپی افراد دارای معلولیت، کاری گروهی است. تیم هیپوتراپی از درمانگر، مربی سوارکاری، یک یا دو کمک‌مربی، اسپاتر (دیده‌بان) و اسب تشکیل شده است. درمانگر و مربی با تعامل با یکدیگر، روند جلسه را مدیریت می‌کنند و کمک مربی‌ها در تمام جلسه درمان، شانه به شانه سوارکار حرکت می‌کند و با گرفتن برگ زین و اعمال فشار ملایم روی ران سوارکار، هرگونه احتمال امکان سقوط سوار کار را از میان می‌برند. اسپاتر یا دیده‌بان در سوار و پیاده کردن سوارکار و کنترل کلاه و مدیریت زمان تیم را یاری می‌کند، تیم هیپوتراپی باید بتواند امنیت کامل سوارکار و اسب را تامین کرده و با هماهنگی کامل و احتیاط تمام حرکت و بر وضعیت سر و گردن، راستای ستون فقرات و چگونگی نشست سوارکار دقیقا نظارت کنند. کارکنان باشگاهی که هیپوتراپی در آن انجام می‌گیرد، باید از قبل در مورد ادبیات گفت‌وگو در حوزه معلولیت و چگونگی تعامل با عزیزان دارای معلولیت، آموزش دیده باشند. گاهی یک رفتار ناشایست یا یک پرسش نابه‌جا و یک زل زدن ناآگاهانه، می‌تواند به روند درمان آسیب برساند. در هیپوتراپی از زین هیپولیپ، زین سرسینگل یا ولتیژ و زین کلاسیک استفاده می‌شود. چنانچه هدف درمانگر، بهره‌بردن از گرمای طبیعی بدن اسب باشد، بهتر است از شیوه سوارکاری بدون زین استفاده شود. پیش از آغاز جلسه هیپوتراپی هم باید از مناسب بودن و درست بسته شدن کلاه اطمینان حاصل شود؛ کلاه جزو بایدهای هیپوتراپی است. ساکن ماندن طولانی در بیشتر موارد برای اسب‌ها قابل تحمل نیست و ممکن است باعث عصبانیت آنها شود.
البته با توجه به هزینه نسبتا بالای جلسات سوارکاری و نبود حمایت نظام سلامت و بیمه‌ها، استمرار هیپوتراپی تنها در سایه حمایت‌های ارزشمند مالکان نیک‌اندیش باشگاه‌ها، مربیان علاقه‌مند، دلسوز و پرتلاش میسر است که در پی ایفای نقش اجتماعی خود هستند. در ایران کمیته سوارکاری افراد دارای معلولیت در فدراسیون سوارکاری ایران، متولی آموزش مربیان ویژه افراد دارای معلولیت است و این افراد با داشتن مدرک مربیگری ویژه، در برخی از باشگاه‌ها به‌کار مشغولند.
