فصل سقوط ارز

سیاوش فلاح پور- روزنامه‌نگار
اعتراضات شهروندان ترکیه به شرایط اقتصادی و سقوط ارزش لیر مقابل دلار، به یکی از مهم‌ترین خبرهای این روزها نزد رسانه‌های منطقه و جهان تبدیل شده است. ترکیه دست‌کم طی 2دهه گذشته شاهد چنین اعتراضات گسترده‌ای با محوریت مسائل معیشتی، اقتصادی و ارزی نبوده و دامنه این اعتراضات برای افکار عمومی قابل توجه است. اما اقتصاد ترکیه، تنها قربانی سقوط نرخ ارز نیست. نگاهی به وضعیت اقتصادی منطقه نشان می‌دهد کشور لبنان نیز از سال2019 تا‌کنون، شاهد سقوط آزاد پول ملی خود مقابل دلار بوده است. برای درک ابعاد نگران‌کننده این تحولات، کافی است بدانیم ارزش لیر لبنان طی 4دهه قبل از سال2019 (حتی در اوج دوران جنگ داخلی این کشور از 1975تا 1990) در محدوده‌ای ثابت (بین 1500 الی 1900لیر برای هر دلار) باقی مانده بود. لیست کشورهایی که شاهد سقوط پرسرعت ارز خود هستند، به ترکیه و لبنان ختم نمی‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد اقتصاد منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا روزبه‌روز بیشتر درگیر بحران بی‌ثباتی ارزی و کاهش ارزش پول ملی خود می‌شود. در این میان حتی نام برخی از کشورهای متحد غرب که در معرض هیچ‌گونه فشار سیاسی-امنیتی خارجی مانند جنگ و تحریم قرار نداشته‌اند نیز دیده می‌شود. مرکز پژوهش‌های عربی در اوایل سال میلادی 2020 با انتشار گزارشی هشدار داد منطقه خاورمیانه به‌زودی میزبان پس‌لرزه‌های بحران مالی جدید در غرب است؛ پس‌لرزه‌هایی که بدون شک یکی از مهم‌ترین نشانه‌های آن، سقوط ارزش پول ملی است. این سقوط به‌معنای افزایش تورم و در نتیجه، تشدید فشارهای معیشتی بر مردم خواهد بود. بر این اساس شاید بتوان گفت مهار بحران‌های ارزی، یکی از مهم‌ترین اولویت‌های کشورهای منطقه طی سال‌های پیش‌رو است.

لیر ترکیه
 سقوط آزاد پول ملی ترکیه، به‌عنوان کشوری که همواره خود را الگویی اقتصادی برای جهان اسلام معرفی می‌کرد، بازتاب گسترده‌ای در سطح رسانه‌ها داشته است. هم‌اکنون ارزش هر دلار به بیش از 12لیر رسیده است؛ این رقم سال2019، 5لیر و در سال2005 کمتر از یک لیر بود. ازجمله مهم‌ترین دلایل این سقوط، کاهش نرخ بهره بانکی (از مهم‌ترین سیاست‌های اقتصادی دولت اردوغان)، بدهی‌های متراکم شرکت‌های دولتی-خصوصی ترکیه و البته تشدید بحران‌های بین‌المللی این کشور در جبهه‌های مختلف (یونان، لیبی، سوریه، آذربایجان و...) عنوان می‌شود. البته ترکیه تلاش می‌کند از سقوط پول ملی خود برای تقویت صادرات و همچنین گردشگری استفاده کند.

لیر لبنان
سقوط لیر در لبنان فراتر از پدیده‌ای صرفا اقتصادی است و نمادی از فروپاشی تدریجی نظام حاکم بر این کشور به‌شمار می‌آید؛ نظامی که از ابتدای دهه1990 میلادی براساس توافقی میان طوایف مذهبی مختلف شکل گرفته است. اکنون ارزش هر دلار از 1500لیر در سال2019 به بیش از 25هزار لیر رسیده است. فساد اقتصادی گسترده در نظام بانکی لبنان و عدم ‌توانایی این کشور برای بازپرداخت بدهی‌های خارجی، مهم‌ترین دلیل این سقوط آزاد به‌حساب می‌آید. در حاشیه این شرایط، بیش از 60درصد شهروندان لبنانی به‌دلیل افزایش تورم زیر خط فقر قرار گرفته‌اند.

لیر سوریه
 اقتصاد سوریه قربانی جنگ است؛ جنگی که طی 10سال بخش بزرگی از زیرساخت‌های اقتصادی و مدنی این کشور را به کلی ویران کرد. حتی زمانی که ارتش سوریه با کمک متحدان موفق شد تروریسم داخلی را شکست دهد، تحریم‌های آمریکا اجازه ورود سرمایه برای بازسازی این کشور را نداد. هم‌اکنون هر دلار در بازارهای سوریه بین 3500 تا 4هزار لیر معامله می‌شود؛ درحالی‌که ارزش دلار پیش از جنگ داخلی 50لیر بود. کاهش منابع ارزی و عدم‌ دسترسی دولت سوریه به منابع نفتی، این وضعیت را وخیم‌تر کرده است.

ریال یمن
 یمن از دیگر کشورهای منطقه است که در سایه جنگ و محاصره، بسیاری از ظرفیت‌های اقتصادی خود را از دست داده است. به این ترتیب، هر دلار معادل بیش از 1400ریال یمنی است؛ درحالی‌که تا پیش از تجاوز ائتلاف عربستان و امارات به این کشور در سال2014، ارزش دلار تنها 250ریال بود. بی‌ثباتی در اداره نظام بانکی، مصادره اموال ملی در خارج از کشور، توقف صادرات نفت که 75درصد از درآمد دولت را تشکیل می‌داد و تداوم شرایط جنگی ازجمله مهم‌ترین دلایل سقوط مستمر ریال یمن مقابل دلار است.

پوند مصر
 بانک جهانی در سال گذشته اعلام کرد تمام کشورهای در حال توسعه که وابستگی قابل توجه به منابع صندوق بین‌المللی پول داشته باشند، به‌زودی شاهد سقوط نرخ ارز خواهند بود. بدون شک یکی از مهم‌ترین مصادیق این الگو، مصر است؛ کشوری که پس از کودتای سال2014 برای تامین نیازهای مالی خود به طرز بی‌سابقه‌ای از نهادهای مالی خارجی استقراض می‌کند. در عین حال باید توجه داشت یکی از شروط این نهادها برای کمک مالی، آزادسازی نرخ ارز است. بر این اساس، ارزش هر دلار از 8پوند در سال2015 به بیش از 20پوند رسیده است. پیش‌بینی‌ می‌شود پول ملی مصر با شیبی تندتر طی سال‌های آینده ارزش خود مقابل دلار را از دست بدهد.

دینار الجزایر
جدیدترین کشور عربی که به لیست بحران‌های ارزی منطقه اضافه شده، الجزایر است؛ کشوری که از ثبات داخلی خوبی برخوردار بوده و برای تامین بودجه خود به‌طور عمده بر فروش انرژی تکیه دارد. اما سقوط قیمت نفت و گاز تا سال2020 و بحران کرونا، اقتصاد الجزایر را هم درگیر بحران کرد؛ به‌گونه‌ای که ارزش هر دلار از 75دینار در سال2014 به بیش از 200دینار هم‌اکنون افزایش یافته است.
تمام اینها در حالی است که پیش‌بینی می‌شود کشورهای غربی (مخصوصا فرانسه و آمریکا) به‌دلیل نارضایتی از روابط گسترده الجزایر با چین، فشارهایی را بر اقتصاد این کشور طی سال‌های آینده تحمیل کنند.