گردشگری سیاه در همدان

فاطمه کاظمی- خبرنگار

گردشگری با انگیزه‌های متفاوتی انجام می‌شود و به همین دلیل، اقسام متنوعی دارد؛ یکی از انواع آن «گردشگری سیاه» است که براساس آن، بعضی از گردشگران مایلند به محل‌های تراژدیک مرگ دسته‌جمعی و دیدن بقایای تخریب آثار باستانی و طبیعی بروند و از این طریق در غم و اندوه همنوعان خود شریک شوند. اگرچه در نگاه اول استفاده از واژه گردشگری سیاه معنای منفی را در ذهن تداعی می‌کند اما در بطن قضیه به هیچ‌وجه اینگونه نیست. اغلب گردشگران این نوع از گردشگری را دوستداران محیط‌زیست و فعالان صلح‌طلب تشکیل می‌دهند. گردشگری سیاه برخلاف روال معمول گردشگر، شامل بازدید از مکان‌هایی است که بازتاب‌دهنده غم و اندوه، مصیبت و لحظات تلخ و اسفبار هستند.

تاریخچه گردشگری سیاه
طبق آنچه نقل شده، تاریخچه این نوع گردشگری به یونان باستان برمی‌گردد اما اطلاعات دقیقی در این زمینه موجود نیست. همچنین تحقیقات نشان می‌دهند دهه۱۹۹۰، شروع پیدایش این نوع از گردشگری برای لمس از نزدیک مرگ، جنگ و هرگونه تراژدی است.
اصطلاح دارک‌توریسم یا گردشگری سیاه نخستین بار توسط فُلی و لنون، دوتن از استادان دانشگاه گلاسکو از دپارتمان مهمان‌نوازی، گردشگری و مدیریت اوقات فراغت در سال1996در شهر گلاسکو، بزرگ‌ترین شهر اسکاتلند در مجله بین‌المللی و علمی میراث تاریخی و فرهنگی بیان شد اما برای نخستین بار رُجک در سال1993درباره مناطق یا مکان‌های سیاه به‌عنوان جاذبه‌های گردشگری صحبت کرد.
جاذبه‌های مرتبط با گردشگری فاجعه معمولا در نقطه‌ها و مکان‌‌های نزدیک به کشتار، مرگ و مصیبت، شکل می‌گیرد و هدف اصلی آنها در ابتدا جذب گردشگر نیست. در واقع این مکان‌ها به‌صورت ناخواسته و غیرتعمدی ایجاد شده‌اند. گردشگری سیاه آن‌قدرها هم تیره و تار و تلخ نیست. لغت «سیاه» اینجا بیشتر به فصلی سیاه در تاریخ اشاره دارد و شاید بررسی این سیاهی در تاریخ بشریت مجذوب‌کننده هم باشد و البته همین مسئله منبع تغذیه‌ای مناسب برای دنیای گردشگری است.
در گردشگری سیاه ارتباط نزدیکی میان گردشگر و محصول که در اینجا همان قربانی و به‌عبارت بهتر حوادث انسانی یا طبیعی غمبار، تراژیک و حتی مرگ است، وجود دارد بیشتر با عکس‌العمل احساسی و عاطفی از سوی بازدیدکننده صورت می‌گیرد. گردشگری سیاه به اعتقاد جهانگردان و افراد حاضر در صنعت گردشگری از قرون وسطی که اعدام‌ها را در استادیوم برای مردم به نمایش می‌گذاشتند تا دوران فرامدرنیسم به یکی از قطب‌های پرطرفدار و رایج گردشگری تبدیل شده است.

تبدیل تهدید به فرصت
یک کارشناس محیط‌زیست در این‌باره به همشهری می‌گوید: در فرهنگ اصیل مردم ایران، مشکلات و مصایب نوعی آزمون و امتحان محسوب می‌شود و مردم سعی می‌کنند تجارب منفی و مثبت خود را برای رشد به‌کار ببرند. ایده گردشگری سیاه با هدف رونق دوباره اقتصادی می‌تواند با همین رویکرد در مورد مناطق باستانی و طبیعی مطرح شود.
حجت محمدی با بیان اینکه فروچاله‌های موجود در دشت‌های کبودرآهنگ، فامنین و قهاوند در همدان به‌عنوان پدیده‌های طبیعی و در اثر بهره‌برداری بیش از اندازه منابع آبی به‌وجود آمده است، می‌افزاید: این فروچاله‌ها اگرچه تهدیدی برای محیط‌زیست هستند اما می‌توان با یک برنامه‌ریزی صحیح آن را به فرصت تبدیل کرد. فعال کردن این ظرفیت مهم گردشگری همدان می‌تواند کیفیت زندگی‌بخشی از مردم این مناطق را که امروزه درگیر وضعیت اقتصادی سخت و بیکاری هستند، بهبود ببخشد. برای مثال فروچاله‌های دشت کبودرآهنگ، فامنین، قهاوند و... را می‌توان با مشارکت مردم، جاذبه‌های طبیعی این مناطق را به مردم ایران و مردم کشورهای دیگر معرفی کرد.
وی با بیان اینکه این جاذبه‌ها می‌توانند به‌عنوان جاذبه اصلی یا در کنار سایر جاذبه‌ها تعریف شوند، می‌گوید: برای مثال، فروچاله‌های دشت کبودرآهنگ و رزن می‌توانند به‌عنوان جاذبه‌ فرعی غار علیصدر و دریاچه شیرین‌سو در طول مسیر مورد‌بهره‌برداری قرار گیرند.

دومین «ژئو پارک» ایران در همدان
ظرفیت‌ها و استعدادهای بی‌شمار همدان می‌تواند این شهر را به دومین ژئوپارک ایران پس از جزیره قشم تبدیل کند تا از نعمات خدادادی بی‌نظیرش در حوزه گردشگری بهره وافر ببرد و خط بطلانی بر مشکلات اقتصادی و بیکاری بکشد.
کارشناس محیط‌زیست می‌گوید: شاید هیچ‌کس باور نمی‌کرد اتفاقاتی چون فروچاله‌ها یا مواد مذاب به زمین نرسیده می‌توانند یک جاذبه گردشگری باشند و علاقه‌مندان ژئوتوریسم یا زمین گردشگری را به همدان بکشاند. هرچند پدیده‌هایی چون فروچاله‌ها تا امروز به‌عنوان یک تهدید به‌حساب می‌آمدند اما به‌نظر می‌رسد صنعت پویایی چون گردشگری می‌تواند از این تهدیدها یک فرصت بیافریند که به تولید ثروت بینجامد. هم‌اکنون همدان از سوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور مستعد ایجاد ژئوپارک جهانی شناخته شده و بهتر است فرصت را غنیمت شمرده و در سال‌هایی که همه توجهات به پایتخت تاریخ و تمدن ایران‌زمین معطوف شده، گام بزرگی در این راه برداریم.
محمدی معتقد است همدان به‌دلیل جاذبه‌های طبیعی، تاریخی، فرهنگی و جوامع محلی از یک سو و داشتن ظرفیت‌های خاص زمین‌شناسی از سوی دیگر می‌تواند به یک ژئوپارک تبدیل شود. وی با بیان اینکه ژئوپارک‌ها اشتغال مستقیم و غیرمستقیم می‌آفرینند، می‌گوید: فارغ التحصیلان زمین‌شناسی، اکوتوریسم و محیط‌زیست می‌توانند به‌عنوان راهنمایان تورها در ژئو پارک‌ها فعالیت کنند.
این کارشناس ادامه می‌دهد: گرچه برنامه‌ریزی بهینه مدیریت منابع آبی به‌منظور جلوگیری از ایجاد فروچاله‌ها در دشت‌های بحرانی امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است، اما از سوی دیگر فروچاله‌های موجود در دشت کبودرآهنگ، فامنین و قهاوند همدان به‌دلیل وسعت و جلوه‌های بصری منحصر‌به‌فرد و ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی می‌تواند یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم در مناطق گردشگری همدان و کشور به‌عنوان دومین ژئوپارک کشور قرار بگیرند.

مکث
فروچاله‌های داخلی و خارجی
از فروچاله‌ها به‌عنوان مهیب‌ترین پدیده در حوزه تخریب محیط‌زیست یاد می‌شود. در واقع زمانی که فروچاله اتفاق می‌افتد به این مفهوم است که ما به مرحله‌ای از تخریب سرزمین رسیده‌ایم که غیرقابل‌برگشت است. فرونشست زمین و بروز فروچاله در کشور‌های دیگر هم سابقه دارد ازجمله مکزیک که بالاترین فرونشست زمین در آن رخ داده. همچنین در بخش‌های مرکزی چین، کالیفرنیا در آمریکا و بخش‌هایی از استرالیا هم این پدیده اتفاق افتاده است. اینها مناطق بحرانی کره زمین هستند اما از سال‌2010 ایران گوی سبقت را از سایر مناطق ربود تا آنجا که سازمان زمین‌شناسی اعلام کرد در دشت شهریار در جنوب تهران میزان فرونشست زمین به 36سانتی‌متر در سال رسیده که 90برابر میزان بحران در اروپا و 4سانتی‌متر بیشتر از مکزیک است. در جنوب غربی وشرقی، معین‌آباد و ورامین هم فرونشست زمین به میزان 25سانتی‌متر در سال به‌صورت نقطه‌ای ثبت شده است.