عضو کمیته مخاطرات و پدافند کشور در گفت‌وگو با همشهری
کانون‌های سیلاب در گیلان کدام است؟
فرشته رضایی- خبرنگار
سیل مهر و ابتدای آبان گیلان از قبل از سوی اداره هواشناسی استان پیش‌بینی و هشدارهای لازم در این‌باره داده شده بود؛ هشدارهای زرد و نارنجی که اغلب به وضعیت قرمز می‌رسد و حجم زیادی از زیرساخت‌های گیلان را تخریب می‌کند، اما سیل به این هشدارها هم قانع نیست و در هر بار بارش خسارت‌های جانی و مالی زیادی به بار می‌آورد. سیل‌های پاییز امسال هم در شرق و غرب گیلان موجب تخریب و شکستن پل‌ها، از بین رفتن راه‌های روستایی و تاسیسات آب و برق و گاز و حتی خطوط تلفن و موجب خرابی و تخلیه واحدهای مسکونی حریم رودخانه‌ها در گیلان شد. رفعت شهماری اردجانی استاد زمین‌شناسی دانشگاه آزاد آستارا و عضو کمیته مخاطرات و پدافند کشور درباره دلایل بروز و ظهور سیل، در گیلان و مناطق حساس استان در برابر این مخاطره طبیعی با همشهری گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.
مهم‌ترین دلایل وقوع سیلاب در گیلان در سال‌های اخیر چه بوده است و با توجه به این دلایل باید به چه عوامل پیشگیرانه‌ای توجه کرد؟
در سال‌های اخیر، رشد جمعیت، تغییر کاربری، دست‌اندازی به محیط‌های طبیعی، بی‌توجهی و بی‌تفاوتی مسئولان و نبود برنامه‌های جامع و راهبردی مرتبط با حفظ و صیانت از منابع طبیعی موجب وقوع پیامدهایی خسارت‌بار ناشی از تغییرات جوی شده است.
این وقایع طبیعی هر از گاهی به شکل‌های مختلفی چون سیلاب، رانش و خیزش زمین، آتش‌سوزی‌های جنگلی و دیگر مخاطرههای طبیعی خود را نشان می‌دهد. به جرأت می‌توان گفت تمام بحران‌ها و مخاطرههای محیطی چه انسانی و چه طبیعی در 3عامل خلاصه می‌شود که شامل عامل انرژی، عامل مقاومت و نهایتا عامل حفاظت است و ضعف و قوت هر عامل می‌تواند بر عامل دیگر تأثیر بسزایی داشته باشد. اگر مسئولان و تصمیم‌گیران فقط و فقط به همین 3عامل توجه کنند و بر اصلاح یا ترمیم هر یک از این عوامل سه‌گانه تمرکز کنند خیلی از مشکلات و معضلات زیست‌محیطی گیلان و حتی کشور حل خواهد شد، اما متأسفانه در عمل اینطور نیست.
چگونه می‌توان مقاومت اجزای طبیعی را در برابر سیل سنجید یا بالا برد؟
آب منبع (انرژی)، خاک (مقاومت) و پوشش گیاهی (حفاظت) است و اگر جریان آب (عامل انرژی) شدید باشد، اما خاک از نظر بافت و ساخت و همچنین نوع کاربردی دست‌نخورده باشد (عامل مقاومت) و سطح روی این خاک هم پوشیده از مرتع و جنگل (عامل حفاظت) باشد، مقدار انرژی حاصل از جریان آب نمی‌تواند چنین خاکی را تخریب کند. زیرا هم عامل مقاومت بالاست و هم عامل حفاظت در حد مطلوبی قرار دارد. بنابراین در بحث حفاظت و اجرای طرح‌های آبخیزداری متأسفانه بیشتر کارشناسان و مدیران نمی‌دانند علت بروز حادثه کدام عامل است تا برای همان عامل چاره‌اندیشی شود.
دلیل اصلی سیلابی شدن و تخریب زیرساخت‌ها در شرق و غرب گیلان بیشتر معطوف به چه عواملی است؟
پیش‌بینی می‌شود در مناطق غربی گیلان علت بروز سیل از شدت جریان بستر باشد (عامل انرژی) اما در شرق علت عامل حفاظت و تخریب پوشش گیاهی باشد. در کل هیچ بحران محیط طبیعی درصورت برقراری رابطه علت و معلولی نمی‌تواند خارج از این 3عامل باشد. با وجود این تنوع مکانی و منابع طبیعی در غرب، مرکز و شرق گیلان موجب تنوع در بروز بحران شده است به‌طوری که به‌علت نزدیکی حوضه آبخیز به حوضه آبریز یا به‌عبارتی کوتاهی طول رودخانه‌ها از بالادست تا پایین‌دست و همچنین از نظر هیدرولوژیکی، شکل کشیده آنها باعث بروز سیل در مناطق غرب گیلان می‌شود.
با این توضیح چه شهرهایی در گیلان کانون سیلاب هستند؟
در غرب گیلان شهرهای آستارا، تالش، رضوانشهر و ماسال به‌علت کوتاهی طول آبراهه‌ها و همچنین در شرق گیلان آستانه اشرفیه، کوچصفهان، رودسر، لاهیجان و لنگرود از مهم‌ترین مناطق سیل‌خیز گیلان هستند.
بیشترین مسائلی که ما بعد از وقوع سیل با آن مواجهیم چیست؟ شکستن پل، تغییر مسیر رودخانه‌ها یا تخریب منازل مسکونی حریم رود بیشتر بر این اتفاق تأثیرگذار است؟
سرشاخه‌ها و مواد خاک و قلوه‌سنگ به همراه سیلاب حمل می‌شود و آب قادر است اینها را با خود حمل کند و در پایین‌دست بر جای گذارد. آب که املاح بالاتری دارد سرعت تخریب بیشتری دارد. این موارد به‌صورت طبیعی است، اما برخی از مواد پلاستیکی و... غیرطبیعی که انسان در بالاست بجا می‌گذارد توسط سیل حمل می‌شود و موجب بسته شدن دهانه و تخریب پل‌ها می‌شود. بارزترین وجه تخریب سیلاب به‌ترتیب آسیب به پایه پل‌ها، تخریب راه‌ها و دیواره رودخانه‌ها و خرابی خانه‌ها، زیرساخت‌هایی چون خرابی دکل برق و لوله‌های آب و...، اما بارزترین اثر سیل، شکستن پل، تغییر مسیر و بستر رودخانه‌هاست. بنابراین سیلاب 2نوع بار دارد؛ سرشاخه‌ها و قلوه سنگ و مورد دیگر پسماندهای انسانی که موجب بسته شدن دهانه پل‌ها می‌شود.
چگونه می‌توان اقدامات پیشگیرانه برای کاهش آثار سیل در گیلان انجام داد؟
ما 3گروه کار باید قبل، حین و بعد از سیل انجام دهیم. در بخش اول قبل از وقوع سیلاب باید کارهای احیای پوشش جنگلی و آبخیزداری، حفاظت از عرصه‌های طبیعی، لایروبی رودخانه‌ها و باز کردن سردهنه‌ها به‌ویژه در غرب گیلان انجام شود. در بخش دوم، حین سیلاب باید به پخش کردن سیلاب بپردازیم تا مقدار دبی آب زیاد نشود. اما مهم‌ترین بحث ما این است که مسئولان فقط به دانستن اکتفا می‌کنند و در اجرا با ضعف عملکرد مواجهند و فقط اعلام می‌کنند سیل منجر به ویرانی و... می‌شود. اما ارتباطی با صاحب‌نظران و متخصصان ندارند درحالی‌که باید با درایت و علم خود از منابع خدادادی ازجمله باران استفاده کنیم. بنابراین نیازمند کارهای میدانی و لجستیکی هستیم. در کارهای میدانی اول باید مطالعه انجام شود که کجا باید پل‌ها و سردهنه‌ها تقویت شود، کجاها باید لایروبی و چه زمانی انجام شود و... که این کارها قبل از وقوع سیل انجام شود. نیاز است فرهنگ استفاده از نظر و ایده‌های نخبگان با تشکیل اتاق‌های فکر در سطح شهرستان و استان ترویج شود و در مرحله بعد در اختیار مدیران و مسئولان قرار گیرد. متأسفانه بعضی از مدیران با خودمحوری توجهی به نظر و ایده‌های دیگران نمی‌کنند و می‌خواهند به تنهایی هم تصمیم‌سازی و هم تصمیم‌گیری کنند. امیدوارم مدیریت ارشد استان امسال پویش تصمیم‌سازی توسط نخبگان دانشگاهی را برای تصمیم‌گیری مدیران استانی در گیلان راه‌اندازی کند تا شاید الگویی برای دیگر استان‌ها شود.