پارک ملی گلستان الگوی حفاظت مشارکتی شود

زهرا رفیعی- خبرنگار

جمعی از فعالان و کارشناسان محیط‌زیست طی نامه‌ای از رئیس جدید سازمان حفاظت محیط‌زیست خواسته‌اند که از آنچه به‌عنوان حفاظت مشارکتی در پارک ملی گلستان رخ داده حمایت کرده و زمینه را برای توسعه این شیوه حفاظت در سایر پارک‌های ملی و زیستگاه‌های مستعد ایجاد کند. پارک ملی گلستان به‌دلیل داشتن ویژگی‌های طبیعی و تنوع زیستی منحصربه‌فرد در سال۱۳۳۶ به‌عنوان نخستین پارک ملی کشور تحت حفاظت قرار گرفت و به‌دلیل همین ویژگی‌ها سازمان جهانی یونسکو نیز در سال۱۳۵۵ این زیستگاه ارزشمند و استثنایی را تحت عنوان نخستین ذخیره‌گاه زیست‌کره ایران در برنامه انسان و کره مسکون به ثبت رساند.
این پارک در سال‌های اخیر باوجود ارزش‌های ملی و جهانی به‌دلایل مختلف و متعدد ازجمله ضعف سازمان حفاظت محیط‌زیست در تامین نیرو و امکانات مناسب برای حفاظت و همچنین عدم‌همکاری جوامع محلی حاشیه پارک و از بین رفتن پوشش گیاهی این ذخیره‌گاه بر اثر آتش‌سوزی‌های متوالی و چرای بی‌رویه دام‌های اهلی به‌شدت آسیب دید. از طرف دیگر به‌علت شکار غیرمجاز گسترده، جمعیت گونه‌های جانوری وحشی به شکل غیرقابل‌باوری کاهش یافت؛ به‌نحوی که در آماربرداری انجام‌شده در سال۱۳۹۶ که با همکاری تعداد زیادی از کارشناسان، افراد محلی و محیط‌بانان بازنشسته و تحت نظارت و برنامه‌ریزی کارشناسان مجرب انجام شد، جمعیت سم‌داران شاخص از ۱۵ هزار رأس در اواخر دهه۷۰، به ۲هزار و 500رأس کاهش یافته بود.
پارک ملی گلستان، حدود 4سالی می‌شود که با رویکرد مشارکتی حفاظت می‌شود. عده‌ای از متخصصان و فعالان محیط‌زیست، طی یک کارزار اینترنتی ضمن موفق ارزیابی‌کردن شرایط این ذخیره‌گاه زیست کره، اعلام کرده‌اند این پارک باوجود استقلال نسبی و محدودی که دارد، همکاری صمیمانه‌ای بین جوامع محلی با مدیریت پارک ایجاد کرده است که اثرات آن را می‌توان در کاهش آتش‌سوزی‌ها و متوقف شدن تخریب زیستگاه‌ها دید. روش حفاظت مشارکتی برای نخستین‌بار در این پارک اجرا شده است.
پارک ملی گلستان بین3 استان گلستان، سمنان و خراسان شمالی قرار دارد. مهدی تیموری، رئیس پارک ملی گلستان در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: حفاظت از پارک‌های ملی برای رسیدن به شرایط پایدار اساسا کاری دشوار و پیچیده‌ است. مشارکت جوامع محلی درون و حاشیه این زیستگاه غنی با هدف حفاظت از اکوسیستم‌های آن بسیار اهمیت دارد. با مشارکت کارشناسان خبره و همچنین همه کسانی که تا‌کنون در حفاظت از پارک تجربه‌ای داشته‌اند، برای نخستین بار در کشور حفاظت مشارکتی اجرا شد؛ یعنی به جای نگاه منطقه‌ای، از توانمندی‌های 3استان‌ و 6شهرستان‌ اطراف پارک استفاده شد. 4سال پیش با تشکیل شورای راهبردی با حضور استانداران، روسای ادارات کل 3استان‌ و همچنین کارشناسان خبره، نمایندگان تشکل‌های زیست‌محیطی و مدیران سابق پارک، ‌معتمدین جوامع محلی از روحانیون، شورایاران و... نحوه مدیریت پارک تغییر کرد و مردم به‌عنوان تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان به‌کار گرفته شدند و نگاه از بالا به پایین تغییر کرد. مدیریت پارک به جای اینکه از سوی مقامات استانی تعیین شود، شخصا از سوی معاون رئیس‌جمهور انتخاب شد؛ در نتیجه جایگاه و قدرت اجرایی بالایی پیدا کرد. در 2سال اخیر، با تامین بودجه مجزا برای حفاظت از پارک در بودجه کشوری، توانسته‌ایم بسیاری از اقدامات عقب‌مانده مثل ساخت محیط‌بانی، توسعه گردشگری در منطقه و... را به اجرا بگذاریم. تشکیل شورای راهبردی در تامین به‌موقع اعتبارات برای هزینه‌های جاری حفاظت که اصلی‌ترین مشکل حفاظت است، بسیار راهگشا بود. علاوه بر این، حدود 40درصد از این پارک در استان‌های دیگر قرار دارد و بدون مشارکت هرکدام حفاظت امکان‌پذیر نبود. بالادست بودن شورای راهبردی کمک کرده است که همه ذینفعان در استان‌ها برای حل مسائل آن دور یک میز بنشینند.
مهدی تیموری، رئیس پارک ملی گلستان با تأکید بر اینکه استراتژی حفاظت مشارکتی کمک کرده است تا مردم محلی از منافع پایدار مالی حفاظت بهره ‌ببرند، می‌گوید: با برگزاری جلسات آموزشی و همچنین شنیدن درخواست‌های مردم توانسته‌ایم قدم‌های خوبی برای درآمد پایدار مردم محلی برداریم. با اجرای حفاظت مشارکتی توانسته‌ایم علاوه بر اشتغال‌زایی برای جوامع محلی، مهمانسراها، پاسگاه‌های محیط‌بانی و چشمه‌های آبشخور حیات‌وحش را بهسازی کنیم. امسال با ایجاد چادرهای گاوبانگی حدود 40روز گردشگران را با رعایت حداکثری قوانین حفاظت و نظارت بالا به مناطق از پیش تعیین‌شده بردیم. از طرف دیگر همین جوامع محلی در قالب همیار طبیعت به‌عنوان آتشبان در کنترل آتش‌سوزی‌ها و حفاظت از پارک مشارکت داشتند. او افزایش جمعیت حیات‌وحش را دلیل بر موفقیت این حفاظت مشارکتی می‌داند و می‌گوید: روند افزایش جمعیت قوچ و میش خوب است و مطمئن باشید که در سرشماری بعدی که در 2هفته آینده شروع خواهد شد این جمعیت با توجه به مشاهدات و گزارش‌های محیط‌بانان، به بیش از 6هزار رأس خواهد رسید. جمعیت مرال که به 200رأس رسیده بود، الان به هزار رأس رسیده است و درصورت تداوم حفاظت مشارکتی به‌صورت تصاعدی بالا خواهد رفت. احیای طبیعت امکان‌پذیر است فقط باید به آن فرصت داد. بهبود وضعیت را می‌توانید علاوه بر جامعه محلی از شکارکش‌ها هم پرس‌وجو کنید. وقتی گونه شاخص کل و بز در یک زیستگاه افزایش می‌یابد به‌معنای این است که جمعیت گوشتخواران و منابع آب و غذا در اکوسیستم به‌درستی در دسترس است.
مهدی تیموری، رئیس پارک ملی گلستان با اشاره به اینکه میزان شکار غیرمجاز در منطقه کاهش یافته است، می‌گوید: با همکاری همیاران طبیعت، میزان استفاده از نورافکن در شب‌های تاریک برای شکار به صفر رسیده است. این اتفاقات با حفاظت مشارکتی به‌دست آمده است. این طرح قابلیت اجرایی شدن در همه زیستگاه‌ها را دارد؛ به شرط اینکه تصمیم‌ بگیریم تصمیمات روی کاغذ، فرصت اجرایی شدن پیدا کند. پارک‌های ملی می‌توانند بسیار بیشتر از کارخانجات آلاینده برای کشور و جوامع محلی درآمد پایدار تولید کنند.