یک شهر، از اجزای مختلفی تشکیل شده است. اگر قرار بود شهرها را فقط ساختمان‌ها و خیابان‌ها و چندتا دار و درخت بسازند، زیستن در آنها واقعا غیرممکن می‌شد. یک شهر از ساختمان‌ها، بناهای قدیمی، بوستان‌ها، باغ‌ها، پیاده‌‌راه‌ها، اماکن تفریحی و تاریخی و حتی قبرستانهای مختلف تشکیل شده و همین‌هاست که به شهرها، هویت و تنوع زیستی می‌دهد. تهران نیز به‌عنوان یک ابرشهر، همه این چیزها را درون خودش دارد. شاید باورتان نشود که جایی مثل تهران، با این حجم از فشردگی و تراکم جمعیتی و شلوغی، چند قبرستان دارد؛ قبرستانهای ریز و درشتی که با دیدن‌شان، متعجب خواهید شد. احتمالا تعدادی از آنها را می‌شناسید و تعدادی را نه؛ شاید حتی اسم‌شان را هم نشنیده باشید و باورتان نشود که لابه‌لای این شهر و شلوغی‌ها، چنین بناهایی وجود داشته باشد. این گزارش، یادکردی از قبرستانهای معروف پایتخت است؛ قبرستان‌هایی که هنوز پابرجا هستند، هرچند در آنها تدفینی صورت نمی‌گیرد یا به‌صورت خیلی موردی و استثنایی صورت می‌گیرد. شخصیتهای بزرگی در دل این گورستانها، آرمیده‌اند. شاید زیستن در دل این شهر بزرگ، ما را ناچار کند که هر از چندی برای آرامش روح و روان‌مان سری به این دست گورستانها بزنیم تا بفهمیم که آخر این مسیر کجاست و کمتر سخت بگیریم.
حداقل سالی یک‌بار در سالروز مرگ جهان پهلوان تختی، تصاویری از قبرستان ابن‌بابویه تهران از تلویزیون پخش می‌شود. خیلی از تهرانی‌ها به این آرامستان رفته‌اند، خیلی‌ها هم درباره بزرگانی که در آن مدفونند چیزهایی شنیده‌اند. گورستان ابن‌بابویه بعد از بهشت‌زهرا(س) دومین گورستان بزرگ تهران به‌شمار می‌رود که ۱۲هکتار وسعت دارد. بعد از آنکه در زمان فتحعلی‌شاه قاجار پیکر شیخ صدوق، از علمای شیعه قرن چهارم هجری قمری و نویسنده یکی از کتب اربعه شیعه به نام «من لایحضره الفقیه» در این بخش از شهرری پیدا شد، گورستان ابن‌بابویه نیز شکل گرفت. نام این گورستان برگرفته از نام جد شیخ صدوق است.
به این ترتیب حول‌وحوش مزار شیخ صدوق در ۲۰۰سال اخیر عمر تهران، مشاهیری خفته‌اند که هریک در شکل‌گیری فرهنگی تهران و حتی کشور، نقش مهمی داشتند. در یکصد سال اخیر نیز برای برخی از این مشاهیر آرامگاه‌های خانوادگی ساخته شده است. در این آرامگاه‌ها اغلب عکس‌های خانوادگی، آینه و شمعدان، میز و صندلی و همین‌طور وسایل پذیرایی از بازماندگانی که به زیارت اهل قبور می‌آیند نگهداری می‌شد.
اما در سال۱۳۷۳ تدفین مردگان در گورستان ابن‌بابویه توسط وزارت کشور ممنوع اعلام شد. بعد از این دستور، طرحی به‌عنوان «باغ مشاهیر» ارائه شد که هدف از آن، ساماندهی گورستان ابن‌بابویه بود اما عملا باعث تخریب ده‌ها مقبره تاریخی به بهانه همسطح کردن گورستان شد. به این ترتیب آرامگاه‌های خصوصی و خانوادگی زیادی که برخی از آنها معماری ارزشمند سنتی داشتند با خاک یکسان شدند و تنها تعداد انگشت‌شماری از آنها همچون آرامگاه خانوادگی علی‌اکبر دهخدا باقی ماند.
از مشاهیری که در این گورستان خفته‌اند می‌توان به جهان پهلوان غلامعلی تختی، سیدابوالقاسم انجوی شیرازی(پژوهشگر ادبی)، اشرف‌الملوک فخرالدوله که دختر مظفرالدین شاه و بانی ساخت مسجد فخرالدوله است و همسرش میرزا محسن‌خان امین‌الدوله، حسین فاطمی(وزیر امور خارجه دکترمحمد مصدق) و خواهرش، شیخ رجبعلی خیاط(عارف بزرگ)، میرزا ابوالحسن جلوه (یکی از ۴فیلسوف بزرگ ایران در عصر قاجار) و شاگردش میرزا طاهر تنکابنی، میرزاده عشقی (شاعر مشروطه و مدیر روزنامه قرن بیستم)، علی‌اکبر دهخدا (ادیب و روزنامهنگار دوران مشروطه)، استاد بهزاد (نگارگر) و همسرش و مؤذن‌زاده اردبیلی و همین‌طور یکصد نفر دیگر از مشاهیر معاصر ایران اشاره کرد. همچنین دکتر محمد مصدق، بانی ملی شدن صنعت نفت ایران نیز وصیت کرده بود که در گورستان ابن‌بابویه به خاک سپرده شود ولی از آنجا که سالهای پایانی عمر خود را در تبعید به سر می‌برد در خانه خود در روستای احمدآباد مستوفی دفن شد.
اگر گذرتان به دامنه‌‌های ارتفاعات شمالی پایتخت افتاد می‌توانید سری هم به گورستان ظهیرالدوله بزنید؛ گورستانی که به همان شکل سابق خود باقی مانده و کمترین تغییری نسبت به سالهای دور در آن صورت گرفته است. گورستان ظهیرالدوله یکی از معدود گورستان‌های تهران است که از اثرات تخریب‌‌کننده طرح‌های ساماندهی در امان مانده است. این گورستان در ملک شخصی ظهیرالدوله(صفاعلی) بین تجریش و امامزاده‌قاسم(ع) واقع شده و قبر خود او نیز در اینجاست. گورستان ظهیرالدوله در سال۱۳۷۷ با شماره ۲۰۰۱ در فهرست میراث ملی به ثبت رسید. سال‌ها بود که پیرزنی نگهبان این گورستان بود و حالا نوه‌اش این کار را انجام می‌دهد. او روزهای پنجشنبه در ازای دریافت مبلغی ناچیز بازدیدکنندگان را به گورستان راه می‌دهد. این گورستان تاریخی این روز‌ها به یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر تبدیل شده است؛ درست مانند گورستان تاریخی پرلاشز در پاریس؛ گورستان ۲۰۰سالهای که بسیاری از مشاهیر از سراسر دنیا در آن مدفونند و هر بازدیدکننده خارجی با پرداخت ۱۰یورو اجازه می‌یابد گشتی در آن بزند. اما در گورستان ظهیرالدوله نیز مشاهیر زیادی خفته‌اند. تفاوت گورستان ظهیرالدوله با سایر گورستان‌های تاریخی تهران در این است که بسیار دست‌نخورده باقی مانده و سنگ قبرهای زیبایی که سلیقه خانواده متوفیان بوده هنوز بدون هیچ دخل و تصرفی وجود دارد.
در این گورستان نیز چهره‌های فرهنگی زیادی همچون قمرالملوک وزیری، ملک‌الشعرای بهار، رهی معیری، روح‌الله خالقی، مرتضی محجوبی، داریوش رفیعی، فروغ فرخزاد، غلامحسین درویش‌خان، حسین یاحقی، ابوالحسن صبا و بسیاری از رجال سیاسی مدفونند.
تا به‌حال چیزی از نخستین گورستان تهران شنیده‌اید؟ می‌دانید نخستین فوت‌شدگان این ابرشهر در کجا به خاک سپرده شده‌اند؟ گورستان حسن‌آباد که در میدان حسن‌آباد تهران قرار داشت، نخستین گورستان تهران بود که تا همین چند سال پیش هم سنگ قبر برخی از مشاهیری که در آن دفن بودند همچون میرزا رضا کلهر خوشنویس در آن وجود داشت اما با توسعه ایستگاه آتش‌نشانی که در محل این گورستان ساخته شد این گور‌ها نیز از بین رفتند.
از مهم‌ترین کسانی که در گورستان حسن‌آباد دفن بودند غیر از میرزا رضا کلهر می‌توان به میرزا رضا کرمانی، ضارب ناصرالدین‌شاه قاجار اشاره کرد. وقتی میرزا رضا را دار زدند، سربازان به‌شدت طبل می‌زدند و طبل‌نوازی در تمام مدت اجرای مراسم اعدام ادامه داشت. جسد روزهای چهارشنبه و پنجشنبه تا موقع تاریک‌شدن هوا همچنان آویخته بود. در ساعت۹ شب جسد را از دار پایین آورده و به گورستان حسن‌آباد بردند و دفن کردند. او خواسته بود که روی سنگ مزارش بنویسند: «محب آل محمد، غلام هشت و چهار فدای مردم ایران، رضای شاه شکار».
همچنین پس از آنکه میرزا کوچک‌خان جنگلی در ۱۱ آذر سال ۱۳۰۰ براثر سرما در کوه‌های خلخال کشته شد و محمدخان سالار شجاع، سر میرزا را به‌خاطر انتقام‌جویی از تنش جدا کرد، سر او مدت‌ها در نزدیکی سرباز خانه رشت آویزان بود تا اینکه خالو قربان سر او را برای سردار سپه به تهران آورد و سر میرزا به دستور رضاخان در گورستان حسن‌آباد دفن شد تا اینکه کاس‌آقا حسام از دوستان میرزا کوچک سر او را از گورکن گورستان حسن‌آباد گرفت و در مکانی به نام سلیمان داراب رشت به خاک سپرد.همچنین در سال۱۳۴۸ که خیابان حسن‌آباد را تعریض کردند، سنگ قبر پهلوان اکبر خراسانی از ورزشکاران و پهلوانان دوره قاجار هم پیدا شد. قرار بود در محل قبر، به یاد پهلوان، اثر نمادینی از کشتی پهلوانی و ورزش باستانی قرار دهند که این طرح عملی نشد و به‌دست فراموشی سپرده شد و الان حتی از محل قبر این پهلوان هم کسی چیزی نمی‌داند.
خانه ملک المتکلمین
در بین تمام کسانی که در تهران دفن هستند شاید آرامگاه‌های میرزا جهانگیرخان شیرازی (صور اسرافیل) و میرزانصرالله بهشتی(ملک المتکلمین) مهجور‌تر باقی مانده باشد. آرامگاه این دو شهید مشروطه در کوچه مجاور بیمارستان لقمان حکیم در یک منزل مسکونی قرار دارد .
می‌گویند این خانه در گذشته بزرگ‌تر بوده،اما در سال های پیش،بیمارستان لقمان در بخش‌هایی از آن ساخت و ساز کرده و اکنون فقط مساحتی 50 متر مربعی باقیمانده است.ملک‌المتکلمین و جهانگیرخان صوراسرافیل چهارم جمادی‌الاول سال۱۳۲۶ قمری به دستور محمدعلی‌شاه شهید شدند. اجساد این 2 روزنامهنگار مبارز پس از شهادت در گوشه باغشاه دفن شد که پس از برکناری محمدعلی‌شاه به‌دست مجاهدین مشروطه‌طلب که از تبریز و اصفهان و گیلان برای فتح تهران آمده بودند، به این محل منتقل شد. درحال حاضر حریم این مقبره‌ها در معرض آسیب قرار گرفته است.
تهرانی‌های قدیم یک گورستان دیگر هم در شمال پایتخت داشتند به نام گورستان دولت. گورستان دولت در خیابان دولت، روبه‌روی چلوکبابی فارسی و مسجد اعظم قلهک و جنب کلانتری قلهک واقع است و مهم‌ترین راه دسترسی آن خیابان شریعتی است. این گورستان ابتدا باغ و از اراضی سفارت انگلستان بود اما با عبور متفقین از ایران و شهرت ایران به «پل پیروزی» چند کشور اروپایی تصمیم گرفتند بقایای اجساد کشته‌شدگان جنگ‌های جهانی اول و دوم را که از کشورهای مختلف بوده‌اند در منطقه‌ای در ایران به خاک بسپارند و با رایزنی چند کشور، باغ سفارت انتخاب شد. به این ترتیب گورستان دولت در سال۱۳۳۹، (۱۹۶۰م) پی‌ریزی و اجساد (استخوان‌های باقیمانده) جانباختگان جنگ‌های جهانی اول و دوم در این منطقه گردآورده شد. گورستان مساحتی حدود ۲هزار مترمربع دارد.
امکان بازدید از این گورستان هم برای عموم وجود ندارد و حتی گردشگران و مسیحیان نیز بدون هماهنگی با سفارت انگلستان حق بازدید از آن را ندارند. به همین دلیل اجازه دفن در آن هم داده نمی‌شود.
صلیب‌های سنگی مرمر سفید که به‌صورت افقی روی قبر‌ها کار گذاشته شده، زیبایی هندسی خاصی به این مکان بخشیده است.
هر روز حـــرم مــطـهر حضـــرت عبدالعظیم‌حسنی(ع) در شهرری میزبان زائران بسیار زیادی است. در کنار این حرم مطهر هم یک قبرستان قدیمی با مدفون‌شدگان نامداری وجود دارد. باغ طوطی، گورستان مهمی است که در کنار حرم شاه‌عبدالعظیم(ع) قرار دارد. آرامـگاه ستارخـان (مبارز مشروطه‌خواه)، شیخ محمد خیابانی (روحانی آزادی‌خواه دوران مشروطه)، ناصرالدین‌شاه قاجار و یکی از همسرانش به نام جیران، حسن نیرزاده(آموزگار تأثیرگذار مدارس نیکان و علوی) و آیت‌الله محمدباقر کمره‌ای(فقیه و مترجم) در این گورستان واقع شده است.
باغ طوطی در ضلع غربی حرم شاه‌عبدالعظیم(ع) قرار دارد که از یک سو به حرم و از سوی دیگر به بازار شاه عبدالعظیم راه دارد. سنگ قبرهای قدیمی و زیبای بسیاری نیز در این محوطه وجود دارند که خطاطی‌های روی آنها چشم بینندگان را می‌نوازد.
توصیه می‌شود برای زیارت اهل قبور در باغ طوطی، وسط هفته به این محل بروید؛ چراکه روزهای آخر هفته حرم حضرت عبدالعظیم(ع) بسیار شلوغ است و نمی‌توانید به راحتی قبور قدیمی را بیابید.
برای سرکشی به تمام گورستان‌های تاریخی و نیمه‌تاریخی پایتخت باید سری هم به شرق پایتخت بزنید. باورتان نخواهد شد در جایی که به‌شدت مسکونی است، چه گورستان‌هایی وجود دارد. در منطقه14 تهران، جایی حوالی خیابان پاسدار گمنام، بعد از میدان امام حسن‌مجتبی(ع)، از هر کس که بپرسید، گورستان ارامنه را به شما نشان خواهد داد. در یک خیابان، 4 گورستان وجود دارد که البته همگی را تحت عنوان گورستان ارامنه می‌شناسند. این گورستانها، با نام‌های گورستان لهستانیها، قبرستان اکبرآباد، قبرستان سلیمانیه، قبرستان ارتودکس‌‌ها، قبرستان کاتولیک‌‌ها، قبرستان آشوری‌‌ها و آرامستان نیز معروف بوده و هستند.
مالکیت گورستان ارامنه دولاب، ابتدا متعلق به دولت فرانسه بوده که توسط سفارتخانه‌های فرانسه، ایتالیا و نماینده کلیسای کاتولیک رم (واتیکان) در ایران خریداری شده است. بخش مربوط به لهستانیها را هم، بعدها سفارت لهستان خریداری کرده. بنا به نوشته اعتمادالسلطنه، کریم‌خان زند در تابستان1137، وقتی به شمیران رفت، دستور کوچ بعضی از سنگ‌تراشان ارمنی جلفای اصفهان به تهران را داد. این ارامنه در دولاب ساکن شدند.
این قبرستان هم از همان دوران باقی مانده است. همچنین آغامحمدخان قاجار که در سال1174 از گرجستان و قفقاز بازگشت، تعدادی از اسیران جنگی این نواحی را با خودش آورد که پیکر بعضی از آنها در اینجا دفن است. همچنین لهستانی‌هایی که در این گورستانها دفن هستند، از مهاجران جنگ جهانی دوم بوده‌اند که از طریق بندرانزلی و... به تهران رسیده بودند. حالا سال‌هاست که در این قبرستان‌ها تدفینی صورت نمی‌گیرد، به جز موارد خاص. در این گورستانها، سنگ‌قبرهایی از 150سال پیش وجود دارد و شخصیتهای مشهوری در آنها آرمیده‌اند. گورستان روس‌ها و یونانی‌ها با مقبره زیبای شاهزاده گرجی ارتودکس مذهب، از دیگر بخش‌های دیدنی این قبرستان‌هاست.
همچنین مزار 26مهندس معدنچی ایتالیایی نیز در اینجا واقع است که به محض ورود به محل دفن آنها، توسط پیکرهای ایستاده‌شان محاصره خواهید شد. مزار دکتر تولازان، پزشک فرانسوی محمدشاه قاجار نیز در این قبرستان‌ها قرار دارد. دیگر قبرستان شرق تهران، متعلق به زرتشتیان است که سال‌ها اموات خود را در آن دفن می‌کرده و مراسم آیینی را در این زمینه به‌جا می‌آورده‌اند.
این گورستان در قصر فیروزه، همچنین میزبان یادمان شهدای زرتشتی و مراسم مذهبی با آتش است. بخشی از اولین‌های ایران در آموزش مدرن و دانشگاه و... در این قبرستان دفن هستند. ابتدا پیکرها در دخمه‌ها قرار داده می‌شدند که با گسترش تهران و به واسطه مباحث بهداشتی، این کار ممنوع شده و این پیکرها، دفن می‌شوند.
گورستان مسگرآباد
گورستان مسگرآباد در زمان پهلوی دوم ساخته شد و به آن درب دوم قبرستان تهران هم می‌گفتند. برای نخستین‌بار اداره متوفیات مجهز به آمبولانس شروع به‌کار کرد و مسئله مرگ و گور تهرانی‌ها شکل امروزی به‌خود گرفت. این گورستان تا پایان دهه ۴۰ پر شد. هم‌اکنون به جای این گورستان، فرهنگسرای خاوران و پارک فدائیان اسلام ساخته شده است.
گورستان اهل‌بن‌علی(ع)
در صحن امامزاده اهل‌بن‌علی(ع)، گورستان کوچکی با قدمتی ۲۰۰ساله قرار دارد. این بقعه در جنوب محله دولاب واقع شده و گنبدی پوششی دارد و قسمت کمی از بالای گنبد با کاشی فیروزه‌ای پوشیده شده و بقیه بقعه آجری است. به‌جز گنبد که از ۲۰۰سال پیش موجود است، بقیه بنا و محوطه درحال بازسازی است و کل محوطه جزو آثار میراث‌فرهنگی به‌شمار می‌آید.
گورستان امامزاده عبدالله
گورستان امامزاده عبداله در شهرری هم یکی از مهم‌ترین گورستان‌های تهران است که به‌دلیل آنچه طرح ساماندهی نامیده می‌شود بسیاری از گورهای قدیمی آن از بین رفته و جایش را سنگ‌های یکنواخت و ناهمگونی گرفته است. از مهم‌ترین کسانی که در این گورستان دفن هستند می‌توان به عمادالکتاب (خوشنویس معاصر) اشاره کرد.
گورستان سرقبرآقا
پس از مرگ یکی از امام جمعه‌های تهران به نام حاج میرزا ابوالقاسم در سال۱۲۷۱ هـ..ق او را در محلی در خیابان مولوی دفن کردند که امروزه سرقبرآقا نامیده می‌شود. بعدها در اطراف این بقعه مردگان را دفن کردند و در دوره حکومت رضاخان به‌منظور توسعه شهر، این گورستان تخریب و به باغ باصفایی به نام باغ فردوس تبدیل شد. حالا از آن باغ فقط بقعه امام جمعه باقی مانده است.
سمفونی مردگان در هیاهوی زندگان
در همینه زمینه :
