سال نفت و گاز

 علیرضا احمدی 

گسترش همکاری‌های اقتصادی ایران و شوروی در سال1345 نیز ادامه یافت، به‌نحوی که در دهمین روز فروردین، لئونید برژنف در بیست‌ویکمین کنگره حزب کمونیست از بهبود روابط دوکشور سخن گفت و افزود: عده‌ای کارشناس ذوب‌آهن به‌زودی عازم ایران می‌شوند. چند روز بعد هیأت 15نفره از کارشناسان شوروی برای مطالعه درباره ساخت کارخانه‌های ماشین‌سازی سنگین وارد تهران شدند.
تشکیل شرکت ملی گاز ایران با هدف تمرکز امور مربوط به گاز و استفاده از آن در 27فروردین، از مهم‌ترین اخبار اقتصادی فصل بهار بود. فکر صادرات گاز از حدود 5سال قبل جان گرفته بود و حتی شاه این ایده را با مسئولان کنسرسیوم نفت ایران هم درمیان گذاشت و درنهایت حقوق ایران دراین حوزه به تثبیت رسید، اما موضوع زمانی جدی‌تر شد که روابط ایران و شوروی گسترش یافت و قرار شد گاز ایران به همسایه شمالی صادر شود. مسئولان اقتصادی کشور از گاز به‌عنوان «ثروت بازیافته» یاد می‌کردند و قرار بود طی چند سال تمام صنایع کشور که از نفت استفاده می‌کردند، گازسوز شوند.
در ادامه جریان توسعه روابط اقتصادی با کشورهای بلوک شرق، ایران و یوگسلاوی در 5 اردیبهشت قرارداد بازرگانی منعقد کردند که براساس آن، یوگسلاوی اعتبارات نامحدودی در اختیار ایران قرار می‌داد. چند روز بعد نیز ایران و مجارستان قرارداد بازرگانی امضا کردند. در 17مرداد نیز قرارداد خرید 15هزار تراکتور و 10هزار گاوآهن از رومانی میان مدیرعامل سازمان برنامه و وزیرتجارت خارجی آن کشور امضا شد. در این میان درآخرین‌ماه تابستان فصل جدیدی در انعقاد قراردادهای نفتی درایران گشوده شد؛ روز 5شهریور منوچهر اقبال، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران اعلام کرد که یک قرارداد نفتی بین ایران و گروه نفتی فرانسه (اراپ) منعقد شد که براساس آن، برای نخستین بار اصل عاملیت و مشارکت در روابط با شرکت‌های نفتی کنار گذاشته شد و ایران حاکمیت خود را به‌عنوان کارفرما بر شرکت‌های نفتی اعمال می‌کند.
پاییز 1345 اخبار مناقشه ایران با کنسرسیوم نفتی خبرساز شد؛ در هفتمین روز از مهر، ایران اعلام کرد که اگر کنسرسیوم رضایت ایران را ظرف یک‌ماه جلب نکند، اراضی استخراج شده از کنسرسیوم پس گرفته می‌شود. این موضوع «اورل هریمن» سفیرسیار آمریکا و مشاور ویژه رئیس‌جمهور این کشور را برای حل اختلافات نفتی به ایران کشاند و چند روز بعد هم نمایندگان کنسرسیوم وارد تهران شدند. مذاکرات ادامه داشت تا اینکه در 7 آذر به نتیجه رسید و اعلامیه‌ای هم دراین زمینه صادر شد. برهمین اساس امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر اعلام کرد تلاش‌ها برای احقاق حقوق ایران از کنسرسیوم به نتیجه رسیده و امتیازاتی ازجمله؛ «افزایش تولید سالانه نفت جنوب»، «استرداد25هزار میل از اراضی تحت امتیاز به ایران» و «واگذاری هر میزان نفت اضافی مورد نیاز به شرکت نفت ملی ایران برای عرضه در بازارهای آزاد» به‌دست آمد. براین اساس درآمد ایران از نفت 17درصد افزایش می‌یافت.
تصویب نهایی لایحه تشکیل مرکز توسعه صادرات ایران، بهره‌برداری از کارخانه برق اصفهان و امضای نخستین موافقتنامه 5ساله بازرگانی میان ایران و شوروی، از مهم‌ترین اخبار اقتصادی زمستان 1345بود.